Nea Pafos

Nea Pafos

Nea Paphos
Malutene
Maloutena

• Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO:

  Stanowisko znajduje się na liście jako część złożonego z trzech stanowisk kompleksu Pafos (UNESCO)

• Typ stanowiska:

  miejskie

  Lokalizacja:

  Republika Cypryjska
  Zachodni Cypr, dystrykt Pafos

  Datowanie:

  Okres hellenistyczny i rzymski (IV wiek p.n.e.–VII wiek n.e.)

Najciekawsze odkrycia:

– budowle ze wspaniałymi mozaikami figuralnymi: mozaika Tezeusza w labiryncie, kąpieli Achillesa, Posejdona i Amfitryty, z triclinium w Domu Aiona, Afrodyty zbrojnej, trzech Horai, czyli pór roku
– malowidła z Domu Aiona przedstawiające Apolla i Muzy
– rzeźby marmurowe: Afrodyta zbrojna w miecz i głowa Izydy, a także rzeźby małej skali: podwójne Afrodyty, Asklepios z jajem (Glycon?)
– rzeźba wapienna: popiersie Dioskura(?)
– skarb srebrnych monet Aleksandra Wielkiego i Filipa Arridajosa (Arrhidaeusa)
– formy odlewnicze do krążków monetarnych
– gemma Legionu XV Apollinaris
– kościany pierścień z wyobrażeniem portretu królowej ptolemejskiej
– zespół wotów terakotowych znalezionych u podstawy ołtarza
– kolumnada dziedzińca 1 Domu „Hellenistycznego”
– tetrastyl atrium zachodniego Domu „Hellenistycznego”

Historia badań:

Badane przez misję CAŚ UW w latach:

1965–

Typ badań:

badania wykopaliskowe

Kierownicy badań:

– Kazimierz Michałowski (1965–1970)
– Wiktor Andrzej Daszewski (1971–2007)
– Henryk Meyza, Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN (2008–2019)
– Ewdoksia Papuci-Władyka (od 2019)

Instytucje współpracujące:

– Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego
– Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego
– Politechnika Warszawska
– Departament Starożytności Cypru
oraz
– Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej
– Instytut Archeologii Klasycznej Uniwersytetu w Hamburgu
– Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN (dawniej Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej PAN)
– Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

Informacje dodatkowe:

Wybór stanowiska został dokonany przez prof. Kazimierza Michałowskiego w 1963 r., w wyniku zaproszenia przez władze archeologiczne nowo powstałej Republiki Cypryjskiej (1960). W ramach projektu systematyczne odsłaniano pozostałości początkowo jednego budynku (Willa Tezeusza), potem (od 1983), następnego (Dom Aiona) i kolejnego (insula Domu „Hellenistycznego”, od 1986). W latach 2002–2003 i 2007–2009 miały miejsce intensywne prace archeologiczne związane z projektem budowy pawilonu ochronnego (co nie doszło do skutku). W latach 2008–2016 badania prowadzono głównie na terenie wyspy Domu „Hellenistycznego”. Wykonanie pomiarów i digitalizacja planów były sponsorowane przez Warszawskie Przedsiębiorstwo Geodezyjne. Misję wsparło również Towarzystwo Miłośników Historii Pafos (cypryjska organizacja pozarządowa).

W 2019 roku misja Maloutena została połączona z drugą polską misją działającą w Pafos, czyli Paphos Agora Project.

Od 2020 roku realizowany jest nowy projekt mający na celu trójwymiarową rekonstrukcję układu urbanistycznego miasta skupionego wokół Malouteny i Agory z wykorzystaniem modelowania proceduralnego i analizy składni przestrzeni.

Na badania w Nea Pafos przyznano też m.in. następujące granty:
– M. Kajzer, NCN Sonatina 4 2020/36/C/HS3/00068, IMPORtant: Studium porównawcze nad hellenistyczną i wczesnorzymską ceramiką typu „fine” i „semi-fine” z Nea Pafos i Kurion na Cyprze.
– K. Nocoń, NCN Sonatina 4 2020/36/C/HS3/00173, Produkcja i konsumpcja ceramiki kuchennej z badań Paphos Agora Project na Cyprze w okresie środkowo i późnorzymskim (III-VII wiek n.e.) na tle zmian politycznych, ekonomicznych i społecznych.
– E. Papuci-Władyka, OPUS 18: 2019/35/B/HS3/02296: MA-P Maloutena i Agora w planie urbanistycznym Pafos: Modelowanie miejskiego krajobrazu stolicy hellenistycznego i rzymskiego Cypru.
– M.M. Romaniuk, PRELUDIUM 16: 2018/31/N/HS3/03319: Woda w Nea Pafos. Studium infrastruktury wodnej z obszaru rezydencjonalnej dzielnicy (Maloutena) hellenistyczno-rzymskiej stolicy Cypru
– M. Więch, PRELUDIUM 13: 2017/25/N/HS3/02910: Wczesnorzymskie naczynia do gotowania z rezydencjonalnej dzielnicy Nea Pafos – w świetle badań typologicznych, archeometrycznych i funkcjonalnych.
– J. Mikocka, PRELUDIUM 10: 2015/19/N/HS3/00907: Opracowanie zabudowy insuli późnorzymskiej z dzielnicy Maloutena w Nea Paphos (Cypr) przy użyciu nowych metod dokumentacji.
– A. Dobosz, SONATA 9: 2015/17/D/HS3/00245: With Dionysus and Hermes in ancient Nea Paphos – transport amphorae and their contents, and regional production and economy of the city in the Hellenistic period.
– E. Marzec – Wyjazdowe stypendium badawcze Mobilność Plus.

Opis stanowiska i badań:

Miasto Nea Pafos powstało w początku okresu hellenistycznego. Jego założycielem mógł być ostatni król niezależnego Pafos, Nikokles, albo Ptolemeusz I. Nie jest do końca pewne, czy w mieście od razu została wytyczona prostokątna siatka ulic, ale byłoby to zgodne z obyczajem epoki. W końcu IV wieku p.n.e. powstały pierwsze budowle wzniesione z kamienia. Nieliczne wcześniejsze pozostałości zabudowy z cegły mułowej być może należą do poprzedzającej starszej osady Erythrai. W Nea Pafos prostokątna siatka ulic wypełniona była zabudową ulegającą z czasem znacznym modyfikacjom; najlepiej znane są zmiany zachodzące w początku okresu rzymskiego.

Polskie prace archeologiczne w tym mieście rozpoczęto od przeprowadzenia wykopów sondażowych w miejscu odkrycia na powierzchni marmurowych rzeźb przedstawiających Asklepiosa i Artemidę /Fig. 12, 13/, a także od wytyczenia długiego rowu sondażowego w południowej części stanowiska. Gdy rozszerzano teren eksploracji, natrafiono na północno-zachodni narożnik wielkiego dziedzińca. Badania były skoncentrowane na poszukiwaniach zachodniego skrzydła budowli, a następnie odsłonięciu skrzydła południowego i uchwyceniu narożnika południowo-wschodniego. Wówczas natrafiono na mozaikę Tezeusza, a następnie, dzięki pracom w skrzydle południowym, na kolejne mozaiki reprezentacyjnej części tej budowli, nazwanej Willą Tezeusza od bohatera ukazanego na mozaice.

Określenie rozmiaru dziedzińca pozwoliło na podjęcie prac w wybranych miejscach budowli – w tym na osi wschód-zachód, oraz odkrycie wejścia do Willi. W następnym etapie zaczęto wypełniać luki w oczekiwanej przestrzeni budowli, pozostawiając większą część dziedzińca niebadaną. W roku 1982 przeprowadzono niewielki sondaż na wschód od ulicy obrzeżającej Willę, w którym odkryto fragment bordiury mozaiki figuralnej. W następnych latach, a w szczególności w 1983 r. odsłonięto wielką mozaikę, z centralną postacią – bogiem czasu i wieczności Aionem /Fig. 9, 10/, a później znaczną część budynku, nazwanego od tej postaci Domem Aiona /Fig. 8/. W roku 1986 rozpoczęto także prace na południe od Willi Tezeusza, na obszarze insuli, której północna część została zajęta przez Willę. Doprowadziły one do odkrycia kolejnej budowli, nazwanej Domem „Hellenistycznym”.

Budynek ten, zniszczony w trzęsieniu ziemi, zachował w części niezakłócone pozostałości tego kataklizmu, co pozwoliło w latach następnych odtworzyć wschodni portyk głównego dziedzińca oraz jedną z kolumn tetrastylu dziedzińca zachodniego (zapewne pierwotnie atrium). Część południowo-zachodnia insuli została wyodrębniona jako Dom Rzymski, a wschodnia jako Dom Wczesnorzymski.

W latach 2002–2003 oraz 2007–2009 prowadzono bardzo intensywne prace wykopaliskowe przygotowujące budowę osłony dachowej nad znaczną częścią stanowiska. Kryzys finansowy na Cyprze spowodował, iż projekt ten został zarzucony. W latach 2010-2016 badania archeologiczne koncentrowały się na wczesnych fazach centralnej części insuli Domu „Hellenistycznego”. W kolejnych latach 2017-2019 zorganizowano jedynie sezon naukowy. Wykopaliska zostały wznowione w 2020 roku po połączeniu dwóch polskich misji w Pafos i utworzeniu MAP MALUTENA I AGORA – PROJEKT ARCHEOLOGICZNY w PAFOS NA CYPRZE. Połączona ekspedycja uniwersytetów Warszawskiego i Jagiellońskiego

Obszar wykopalisk obejmuje trzy główne budowle, z których największą była Willa Tezeusza /Fig. 1/, drugą był wspomniany wyżej Dom „Hellenistyczny” (początkowo błędnie datowany na tę epokę), a trzecią – Dom Aiona.

Według ostatnich badań na terenie na południe od późniejszej Willi Tezeusza w okresie hellenistycznym wzniesiono rozległą rezydencję, która zajmowała cały kwartał. Prawdopodobnie na przełomie I i II wieku n.e. dom ten podzielono na dwie części: większą, zwaną dziś Domem „Hellenistycznym”, zajmującą prawie 75% insuli od strony zachodniej oraz mniejszą, zwaną Domem Wczesnorzymskim, w pozostałej części wschodniej. Cała insula została zniszczona przez trzęsienie ziemi, ale jej fragmenty zostały zachowane, dzięki czemu udało się zrekonstruować niektóre elementy (Fig. 3, 4).

Dom „Hellenistyczny”, będący jedną z najlepiej przebadanych rezydencji grecko-rzymskich na Cyprze, został zaprojektowany według najlepszych wzorców tamtego okresu. Budynek zajmował całą insulę i z zewnątrz był najprawdopodobniej zwartą bryłą /Fig.20/. Ślady klatek schodowych prowadzących na wyższe, niezachowane kondygnacje świadczą o tym, że dom był częściowo piętrowy, a całość koncentrowała się wokół czterech dziedzińców. Do posiadłości prowadziło kilka wejść. Bogatym układem architektonicznym zdecydowanie wyróżniały się dwa dziedzińce: centralnie położony perystyl, czyli dziedziniec otoczony portykami oraz dziedziniec zachodni w formie czterokolumnowego atrium.

Perystyl otoczony był z czterech stron portykami, każdy zbudowany w innym stylu architektonicznym /Fig.21/. Otwarta przestrzeń była prawdopodobnie wewnętrzną oazą domu – ogrodem z roślinami przynoszącymi orzeźwienie w gorącym cypryjskim klimacie. Co ciekawe, pod pozostałościami ogrodu odkryto pozostałości kilku starszych basenów, które świadczą o tym, że mieszkańcy kolejnych rezydencji wznoszonych w miejscu Domu „Hellenistycznego” planowali główny dziedziniec w tym samym miejscu, zmieniając jedynie jego układ. W obrębie głównego dziedzińca najlepiej do dziś zachował się portyk wschodni oparty na smukłych jońskich kolumnach /Fig.22/. Nad nim, na pierwszym piętrze, zaprojektowano otwartą galerię. Podobnie wyglądał portyk południowy, również zwieńczony galerią, lecz wyposażony w kolumnadę dorycką. Portyki po stronie północnej i zachodniej sięgały wysokości dachów, były więc niemal dwukrotnie wyższe niż kolumnady wschodnia i południowa. W obu zastosowano kolumny korynckie. W portyku północnym zostały one znacznie uproszczone, w przeciwieństwie do portyku zachodniego, który był niewątpliwie najbogatszy w całej rezydencji. Jej smukłe kolumny zwieńczono niezwykle dekoracyjnymi kapitelami korynckimi pokrytymi jaskrawo barwioną polichromią, zachowaną niestety do dziś jedynie w mikroskopijnych śladach /Fig.22/. Za zachodnim portykiem znajdowała się główna sala audiencyjna Domu Hellenistycznego: zdecydowanie największa sala w domu, bogato zdobiona i o charakterze oficjalnym. W pomieszczeniach od zachodu wykonano również wspaniałe mozaiki figuralne, przedstawiające wizerunki Zbrojnej Afrodyty (z włócznią, Wenus Armata) oraz trzy pory roku (Horai). Pierwotnie po ich odkryciu W.A. Daszewski postawił hipotezę, że po zniszczeniu „Domu Hellenistycznego” w wyniku trzęsienia ziemi (poł. II wieku naszej ery), część ruin została zabudowana w III wieku naszej ery, tworząc tworząc tzw. Dom Rzymski. Postęp badań wskazuje jednak, że pomieszczenia te stanowią integralną część Domu „Hellenistycznego”. Równie ciekawy jak perystyl był niewielki dziedziniec zachodni w typie atrium z impluvium i compluvium, do którego prowadziło boczne wejście do rezydencji /Fig.23/. Wsparty był na czterech masywnych kolumnach z niezwykle uproszczonymi jońskimi kapitelami (niegdyś nazywanymi nabatejskimi). We wschodniej części domu powstał zespół latryn i łazienek. Z kolei w zachodnim znajdowały się niewielkie łaźnie z hypocaustum. W środkowej części domu od północy prawdopodobnie znajdowała się kuchnia. Różne znaleziska ruchome świadczą o kultach religijnych związanych z mieszkańcami domu, m.in. egipska Izyda lub greccy Dioskurowie: w centralnej części domu znaleziono akroterion z pilosem i gwiazdą, symbolami Dioskurów /Fig.21/.

Willa Tezeusza powstawała etapami: pierwszy z nich (z końca 2. wieku lub początku 3. wieku n.e.) to budowa skrzydła południowego, ryzalitowego obiektu z wielkim portykiem zakończonym od strony zachodniej wielką salą bazylikalną z wewnętrzną kolumnadą. Na jej północnej elewacji znajdował się ryzalit kolumnowy. Nie jest pewne, czy symetryczne rozwiązanie występowało na wschodnim krańcu portyku. Już wówczas budowla miała charakter co najmniej pół-publiczny, który uległ wzmocnieniu w miarę przekształceń.

Ostateczna rozbudowa w kierunku północnym nastąpiła w 2. połowie 4. wieku n.e., kiedy skrzydło południowe stało się częścią wielkiego dziedzińca perystylowego, niemal na planie kwadratu o boku ok. 56 m (włącznie z portykami). Istniały prawdopodobnie przejściowe etapy przebudowy, a z pewnością w późniejszym momencie, 5. wieku n.e. wstawiono w skrzydło wschodnie kompleks wejściowy atrium z westybulem. Wtedy też przebudowano skrzydło północne, wbudowując co najmniej jeden trakt pomieszczeń w obszar pierwotnego dziedzińca. W narożniku południowo wschodnim budowano łaźnie, które w ostatniej fazie zostały oddzielone od Willi, a zyskały wejście w elewacji wschodniej budowli. Po tych rozbudowach skrzydło południowe utrzymało charakter reprezentacyjny, przy czym główna sala recepcyjna została przebudowana, stosownie do zmian w ideologii władzy charakterystycznych dla późnego antyku. Podniesiono poziom podłogi apsydy, która również została pogłębiona, zwiększając dystans między panem tego budynku a klientami czy podwładnymi. Jednakże w krótkim czasie po przekształceniu budynku w palatium, został on opuszczony przez pierwotnych użytkowników, których zastąpili „dzicy lokatorzy”.

Insula Domu Aiona powstała wskutek oddzielenia w 4 wieku n.e. pozostałości tej z insul częściowo włączonych do Willi, która jest położona najdalej na północ. W późnej fazie istnienia tej insuli dokonano dalszego podziału budowli na część południową – właściwy Dom Aiona i część północną – Dom Północno-wschodni. /Fig. 8, 9, 10, 11/

Galeria: