W 2025 roku obchodzimy jubileusz 60lecia prac ekspedycji Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (CAŚ UW) w Nea Pafos na Cyprze. Z tej okazji odbędzie się szereg wydarzeń naukowych i popularyzatorskich, m.in. międzynarodowa konferencja poświęcona Nea Pafos i wystawa pokazującą historię badań, którą będzie można obejrzeć w Polsce i na Cyprze. W czerwcu tego roku, przy okazji obchodów jubileuszowych i wspólnej cypryjsko-polskiej prezydencji w Unii Europejskiej, zaplanowano również uroczyste oficjalne otwarcie Stacji Badawczej na Cyprze CAŚ UW.
Ekspedycja Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego pracuje na stanowisku archeologicznym w Pafos od 1965 roku. Prowadzone przez UW prace koncentrowały się w rejonie dzielnicy willowej, tak zwanej Maluteny, gdzie dokonano wielu spektakularnych odkryć. Archeolodzy wydobyli na światło dzienne tam m.in. pozostałości jednego z największych antycznych budynków na Cyprze – rzymskiej willi, prawdopodobnie siedziby namiestnika, nazywanej dziś Willą Tezeusza od wspaniałej mozaiki przedstawiającej tego herosa pokonującego Minotaura. Równie widowiskowe przedstawienia mozaikowe ekspedycja CAŚ UW odkryła w innej rzymskiej rezydencji, tzw. Domu Aiona.
Między innymi dzięki tym odkryciom w 1980 roku Pafos zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, co z kolei przyczyniło się do turystycznego rozwoju tego regionu. Mozaiki można obecnie podziwiać w Parku Archeologicznym Kato Pafos. Natomiast najbardziej spektakularne zabytki ruchome, m.in. marmurowe rzeźby, w tym słynna Afrodyta uzbrojona, czy Asklepios, bóg uzdrowiciel, monety, terakoty, dobrze zachowane naczynia, czy malowidła ścienne z Domu Aiona są eksponowane w Muzeum Archeologicznym w Pafos.
W 2011 roku do badań dołączyła ekspedycja Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, prowadząc prace na pafijskiej Agorze, czyli administracyjnym i handlowym sercu antycznego miasta. W 2019 roku obie ekspedycje zostały połączone tworząc „MAP Maloutena and Agora – Archaeological Project in Paphos, Cyprus”. Na jej czele stoi prof. Ewdoksia Papuci-Władyka, która kieruje również Stacją Badawczą na Cyprze CAŚ UW.
Współpraca międzyuczelniana i międzynarodowa
Pracami ekspedycji CAŚ UW w Nea Pafos kierowali przed nią kolejno prof. Kazimierz Michałowski (1965–1970), prof. Wiktor Andrzej Daszewski (1971–2007) i dr Henryk Meyza (2008–2019). Badaniom nad tą starożytną stolicą ‘Wyspy Afrodyty’, jak określa się Cypr, u którego wybrzeży według mitologii wyłoniła się bogini miłości, poświęciło się już kilka pokoleń badaczy z wielu ośrodków naukowych w Polsce, m.in. Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Politechniki Wrocławskiej, Politechniki Warszawskiej, Uniwersytetu w Hamburgu, Wydziału Konserwacji i Restauracji Dziel Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Rezultaty tych prac zostały zaprezentowane w bardzo wielu publikacjach naukowych, a także licznych rozprawach doktorskich, magisterskich i licencjackich. Były także prezentowane na licznych międzynarodowych konferencjach, seminariach i warsztatach.
Zasłużeni badacze i ich wkład w archeologię
Prowadzone w Nea Pafos wykopaliska stały się też podstawą rozwoju naukowego już kilku pokoleń polskich badaczy. Oprócz w/w kierowników ekspedycji należy tu wspomnieć wielu związanych z badaniami Cypru polskich naukowców, do których należą między innymi prof. Zofia Sztetyłło, prof. Jolanta Młynarczyk, prof. Barbara Lichocka, prof. Stanisław Medeksza, jak również młodszych stażem badaczy: prof. Monika Rekowska, dr Urszula Wicenciak-Nunez, dr Łukasz Miszk, dr Małgorzata Kajzer, dr Edyta Marzec, dr Kamila Nocoń, dr Aleksandra Brzozowska-Jawornicka, dr Anna Kubicka-Sowińska, dr Wojciech Ostrowski, dr Paweł Lech, Jerzy Oleksiak, Kamila Niziołek oraz Michał Michalik.
Polsko-cypryjskie relacje i ich rozwój
Te najdłużej trwające badania zagraniczne na Cyprze przyczyniły się też do zacieśnienia współpracy kulturalnej i naukowej między oboma krajami. 50-lecie polskich prac badawczych na Cyprze uczczono m.in. zorganizowaniem jubileuszowej wystawy w Muzeum Cypryjskim w Nikozji, która była dostępna dla zwiedzających przez kilka miesięcy. Z kolei 55-lecie badań stało się okazją do skromnych – ze względu na pandemię – obchodów.
Unikatowa możliwość, by pochwalić się osiągnięciami polskich archeologów pojawiła się podczas oficjalnej wizyty prezydenta RP, Andrzeja Dudy wraz z małżonką, na Cyprze w roku 2021, która była częścią obchodów z okazji 60-lecia nawiązania stosunków dyplomatycznych między Polską a Cyprem. W program wizyty pary prezydenckiej wpisano zwiedzanie stanowiska archeologicznego w Pafos, gdzie dostojni goście mieli okazję zapoznać się z prowadzonym wówczas pracami wykopaliskowymi.
W roku 2022 uhonorowano polskimi odznaczeniami państwowymi dr Marinę Solomidou–Yeronimidou oraz dr Eustathiosa (Stathisa) Raptou z Departamentu Starożytności za wieloletnie, wielkie wsparcie dla polskich badań. Burmistrz Pafos, Fedonos Phedonas, który także udziela wsparcia ekspedycji, otrzymał medal Bene Merito. Pokłosiem wizyty prezydenckiej było też wręczenie odznaczeń państwowych dla prof. Papuci-Władyki, prof. Młynarczyk, dr. Meyzy oraz dr. Miszka, za wkład w rozwijanie polsko-cypryjskiej współpracy w dziedzinie archeologii i kreowanie pozytywnego wizerunku Polski w świecie. Wszystkie wymienione odznaczenia w imieniu Prezydenta RP wręczyła JE Ambasador RP na Cyprze, Irena Lichnerowicz-Augustyn.
Planowane wydarzenia na jubileuszowy rok
W jubileuszowym roku zaplanowano szereg wydarzeń popularyzujących dokonania polskich archeologów z 60 lat prac w Nea Pafos. Pierwszym z nich będzie wystawa fotografii „Od Maluteny do Agory”. Będzie ją można obejrzeć od połowy maja w Warszawie, a następnie w Krakowie i innych miastach w Polsce. Między 20 a 23 maja w Warszawie i Krakowie odbędzie się międzynarodowa konferencja Nea Paphos Colloquium IV. Oprócz UW i UJ organizują ją Departament Starożytności Cypru, Uniwersytet w Awinionie oraz HiSoMA (ENS de Lyon).
Na czerwiec planowane jest oficjalne otwarcie Stacji Badawczej CAŚ UW w Pafos na Cyprze, powołanej już w 2021 roku. Będzie mu towarzyszyło otwarcie wystawy ukazującej historię i osiągniecia wieloletnich prac badawczych na Cyprze. Będzie mu towarzyszyło otwarcie wystawy ukazującej historię i osiągniecia wieloletnich prac badawczych na Cyprze.
Natomiast wiosną i jesienią, podczas kolejnych sezonów badawczych, mieszkańcy Pafos i odwiedzający miasto turyści będą mogli wziąć udział w wydarzeniach na miejscu, np. w dniu rodzinnym i dniu otwartym, podczas których będzie można poznać kulisy pracy archeologów.
Rozwijające się prężnie badania archeologiczne na Cyprze mają już długoletnią tradycję i wielki dorobek, ale też mają długoletnią perspektywę rozwoju, szczególnie dzięki powstaniu w Pafos Stacji Badawczej CAŚ UW. Dobiegające końca prace, prowadzone w ramach grantu NCN pokażą trójwymiarowe rekonstrukcje układu urbanistycznego i zabudowy miasta w różnych okresach jego rozwoju. Dalsze prace badawcze będą prowadzone zarówno na terenie Maluteny, jak i Agory, gdzie czeka na odkrycie wiele nowych informacji o losach starożytnej metropolii i jej mieszkańców.
-
Nea Paphos, bird eye’s view of the Maloutena area in 2019 // Nea Pafos, widok Maluteny z lotu ptaka w 2019 roku (Fot. Wojciech Ostrowski/Paphos Agora Project) -
Bird eye’s view of the Nea Paphos Agora in 2019 / Widok na teren agory w Nea Pafos w 2019 roku (Fot. Wojciech Ostrowski/Paphos Agora Project) -
Nea Paphos, reconstruction of the Villa of Theseus in its last phase, 4th-5th century // Nea Paphos, rekonstrukcja willi Tezeusza w ostatniej fazie istnienia (IV-V wiek) (3D reconstruction by Anna Kubicka-Sowińska & team of MAP) -
9. Mosaic of Aion, panneau with the trial of Marsyas / Mozaika Aiona, panneau sądu nad Marsjaszem (fot. M. Jawornicki, 2015) -
12. Asclepius / Asklepios (fot. M. Jawornicki, 2014) -
11. Fragment of a wall painting from room 7 in the House of Aion, the muse Euterpe / Fragment malowidła z pomieszczenia 7 w Domu Aiona, muza Euterpe (fot. M. Jawornicki, 2014)
