El-Zuma

El-Zuma

  • Nazwa projektu:

    Early Makuria Research Project
    Projekt Badawczy Wczesna Makuria
    (M to M)

    Logo projektu:

  • Typ stanowiska:

    Cmentarzysko – groby tumulusowe (kurhanowe)

    Lokalizacja:

    Sudan
    Prowincja północna, między III a IV kataraktą, na prawym brzegu Nilu
    Obszar starożytnego królestwa Makurii

    Datowanie:

    – Okres wczesnomakurycki, faza II (poł. IV–poł. VI wieku n.e.)

Najciekawsze odkrycia:

– architektura grobowa: osiem dużych tumulusów o wyjątkowej konstrukcji, m.in. wyposażone są w tunele, które prowadzą z zewnątrz do komory grobowej
– zespół naczyń ceramicznych
– zespół biżuterii charakterystycznej dla tego okresu
– zabytki kościane
– wyposażenie komór grobowych większości tumulusów została wyrabowane, co świadczy o bogactwie i wysokim statusie społecznym pochowanych w nich osób

Historia badań:

Badane przez misję CAŚ UW w latach:

2004, 2005, 2007, 2009, 2011–2017

Typ badań:

Wykopaliska

Kierownicy badań:

Włodzimierz Godlewski, Mahmoud El-Tayeb (2004)
Mahmoud El-Tayeb (od 2005)

Instytucje współpracujące:

Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego
National Corporation for Antiquities and Museums
Qatar-Sudan Archaeological Project

Informacje dodatkowe:

Wcześniejsze badania archeologiczne na stanowisku obejmowały wizytę Karla Richarda Lepsiusa w połowie XIX wieku oraz prospekcję w 1998 roku w ramach surveyu prowadzonego przez Bogdana Żurawskiego.

W latach 2014, 2015 i 2017 badania finansowane były z grantu Nubian Archaeological Development Organization Qatar-Sudan Archaeological Project (QSAP)

W ramach prac w El-Zuma realizowany jest grant Urszuli Iwaszczuk Preludium 7: Możliwości badania gospodarki mikroregionów El-Zuma/El-Detti i Tanqasi na podstawie szczątków zwierzęcych znalezionych w kontekście sepulkralnym (2014/13/N/HS3/04620).

W ramach prac misji prowadzone są badania antropologiczne (Robert Mahler) i archeozoologiczne (Urszula Iwaszczuk), badania nad ceramiką (Ewa Czyżewska-Zalewska) i przedmiotami metalowymi (Łukasz Zieliński), a także ozdobami i biżuterią (Joanna Then-Obłuska). Corocznie przy okazji sezonu badawczego realizowany jest program szkolenia studentów archeologii Uniwersytetu Dongola (wydział archeologii w Karimie), Uniwersytetu Neelein w Chartumie i Uniwersytetu w Chartumie Północnym, a także szkolenia dla pracowników NCAM.

Opis stanowiska i badań:

Cmentarzysko w El-Zuma zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO ze względu na zlokalizowane na nim unikatowe tumulusy (w ramach programu ochrony rejonu Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region). Na stanowisku znajduje się 29 tumulusów, w tym kilka bardzo dużych, osiągających do 50 m średnicy i ponad 10 m wysokości. Wyposażenie komór grobowych większości tumulusów zostało wyrabowane, co świadczy o ich bogactwie i wysokim statusie społecznym pochowanych w nich osób.

Podczas prac misji przebadano 28 tumulusów, które podzielono na trzy kategorie:
Typ I – osiem największych tumulusów. Charakteryzuje się stożkowym nasypem zbudowanym z piasku przemieszanego z drobnymi kamieniami. Nasyp obłożony był płaskimi kamieniami różnej wielkości. Średnica tumulusów pierwszego typu waha się między 25 m a 50 m, a ich wysokość wynosi od około 3,5 m do 11 m. Szyb i komory grobowe wydrążone były w miękkim podłożu skalnym, piaskowcu. Ten typ tumulusów cechuje się obecnością tunelu zlokalizowanego po stronie południowej, który prowadzi na północ, do głównej komory grobowej – tunele te należą do oryginalnej konstrukcji grobowca (nie zostały wykopane przez rabusiów). Tumulusy mają jedną komorę główną i do czterech dodatkowych bocznych komór. Szyb główny ma kształt litery U, pier (filar) umiejscowiony jest zawsze od strony wschodniej.

Typ II – około 10 tumulusów. Charakteryzuje się nasypem o spłaszczonym szczycie. Średnica podstawy nasypu waha się pomiędzy 20 m a 30 m, a wysokość wynosi 2–3 m. W tym typie nie ma tunelu, a główny szyb grobowy ma w przypadku większości tumulusów kształt litery U z filarem (pier) zlokalizowanym od wschodu, w kilku przypadkach ma kształt litery L. Główna komora znajduje się przy ścianie południowej i towarzyszy jej od dwóch nawet do 4 komór grobowych. W I i II typie tumulusów komory grobowe zamknięte były pierwotnie blokażem zbudowanym z nieociosanych kamieni, cegły mułowej lub z cegły wypalonej pochodzącej najprawdopodobniej z wcześniejszej budowli oficjalnej, datowanej na okres meroicki.

Typ III – obejmuje najmniejsze konstrukcje. Średnica podstawy nasypu wynosi około 10–15 m, a maksymalna wysokość to 0,7 m. Na poziomie gruntu nasyp otoczony był pierścieniem z kamienia. Charakteryzuje się prostokątnym szybem zorientowanym na osi N–S; ma wymiary około 2–3 m na 1,5–2 m, a jego głębokość waha się między 2 m a 3 m. Czasami w szybie występuje dodatkowy stopień, umiejscowiony w narożniku, lub ława po stronie wschodniej. W typie III występuje tylko jedna komora, zlokalizowana po stronie zachodniej. Poprzez ulokowanie komory na zachodzie typ ten nawiązuje do tradycji architektury meroickiej.

Różnice pomiędzy poszczególnymi typami grobów pokazują raczej różnicę w strukturze społecznej i statusie pochowanych w nich osób, niż rozróżnienie chronologiczne. Osiem największych tumulusów należało prawdopodobnie do przedstawicieli wysoko postawionych elit. Najbardziej spektakularna jest architektura tumulusów 6 i 7 (tunele przedzielone rzędem filarów). Te dwa tumulusy są usytuowane w najwyższej części stanowiska. W tumulusie 6 natrafiono na jeden szkielet leżący na wznak, co stanowi wyjątek wśród pochówków w El-Zuma. Fakt ten może wskazywać na to, iż był to pochówek osoby o bardzo wysokiej pozycji społecznej. Pośród znalezionych zabytków, bardzo interesujące są ozdoby z krzyżami znalezione w dwóch tumulusach.

Bibliografia projektu:

Mahmoud El-Tayeb, & Czyżewska-Zalewska, E. (Eds.). (2020). Early Makuria Research Project. El-Zuma cemetery: Vol. 1. Brill. https://doi.org/10.1163/9789004433755

Czyżewska-Zalewska, E., & Cedro, A. (2020). Early Makuria Research Project. El-Zuma cemetery: Vol. 2. The pottery. Brill. https://doi.org/10.1163/9789004433755

Then-Obłuska, J., Zieliński, Ł., & Czyżewska-Zalewska, E. (2020). Early Makuria Research Project. El-Zuma cemetery: Vol. 3. Small finds. Brill. https://doi.org/10.1163/9789004433755

Czyżewska-Zalewska, E., Kowarska, Z. (2020). Modern and Ancient Pottery Traditions in the el-Zuma and Karima Region in Sudan: An Introduction to Comparative Studies (Pots Project). International Journal of Historical Archaeology. https://doi.org/10.1007/s10761-019-00524-9

Iwaszczuk U, Niderla-Bielińska J, Ścieżyńska A (2019). Kings and peasants from El-Zuma/El-Detti microregion in the Early Makurian period. Economic aspects of animal bones from funerary contexts. PLoS ONE 14(2): 0212423. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0212423

Czyżewska-Zalewska, E. (2017). Early Makuria Research Project. Remarks on pottery production in the light of new material at El-Zuma. Polish Archaeology in the Mediterranean 26/1, 355–366

El-Tayeb, M. (2017). Early Makuria Research Project. Excavations at el-Zuma, 2017. Preliminary report. Polish Archaeology in the Mediterranean 26/1, 339–354

Czyżewska-Zalewska, E. (2016). Pottery from El-Zuma in Sudan: remarks on production, technology and usage. Polish Archaeology in the Mediterranean 25, 725–740

El-Tayeb, M., Skowrońska, E., Czyżewska, E. (2016). Early Makuria Research Project. The Results of Three Seasons of Excavation at El-Zuma Cemetery, 2013, 2014 and 2015. Sudan and Nubia 20, 110–126

Then-Obłuska, J. (2016). Trade and faith in Nubian early Makuria (AD 450 550): macroscopic examination of personal adornments from el-Zuma in Nubia. Polish Archaeology in the Mediterranean 25, 741–760

Iwaszczuk, U. (2015). Animal remains from the Early Makurian cemetery in El-Zuma (season 2013). Polish Archaeology in the Mediterranean 24/1, 425–430

El-Tayeb, M., Juszczyk-Futkowska, K. and Czyżewska, E. (2014). El-Zuma 2011: the fourth season of excavations on the site. Preliminary report. Polish Archaeology in the Mediterranean 23/1, 357–374

Zieliński, Ł. (2014). Metal objects from el-Zuma cemetery, 2011. Polish Archaeology in the Mediterranean 23/1, 375–390

El-Tayeb, M. (2012). Funerary traditions in Nubian Early Makuria (=GAMAR Monograph Series 1). Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku

Klimaszewska-Drabot, E., Czyżewska, E. (2012). The pottery from four tumuli graves in El-Zuma (2009). Polish Archaeology in the Mediterranean 21, 361–376

El-Tayeb, M. and Czyżewska, E. (2011). Early Makuria Research Project. Excavations at El-Zuma. The third season, Jan.–Feb. 2009. Sudan & Nubia 15, 108–118

Juszczyk, K. (2011). Report on burial architecture of tumuli T.11 and T.13. Sudan & Nubia 15, 119–123

El-Tayeb, M. (2010). Early Makuria Research Project. Excavations at El-Zuma, in: Godlewski, W. and Łajtar, A., Between the Cataract. Proceedings of the 11th Conference for Nubian Studies. Warsaw University, 27 August–2 September 2006, Warsaw Part. II, (Polish Archaeology in the Mediterranean Supplement Series 2.2/1-2), 205–217

El-Tayeb, M. (2010). Early Makuria Research Project. El-Zuma excavations. Preliminary report on the second season, 2007. Polish Archaeology in the Mediterranean 19, 467–479

Klimaszewska-Drabot, E. (2010), Pottery from the cemetery in El-Zuma (2007 season). Polish Archaeology in the Mediterranean 19, 480–487

Osypińska, M. (2010). Animal bone remains from the cemetery in El-Zuma (2007 season). Polish Archaeology in the Mediterranean 19, 488–493

El-Tayeb, M. (2007). Early Makuria Research Project. Test Excavation in El-Zuma Cemetery, in: B. Gratien (ed.), Mélanges offerts à Francis Geus (=CRIPEL 26), Lile, 71–86

El-Tayeb, M. (2005). Early Makuria Research Project excavations at El-Zuma, Preliminary report. Polish Archaeology in the Mediterranean 16, 389–403 with Appendix: Obłuski, A., Remarks on a survey of the tumuli field at El-Zuma, 400–403

Osypińska, M. (2005). Animal bones from the Excavations at. El-Zuma. Polish Archaeology in the Mediterranean 16, 404-408

Wybrana bibliografia stanowiska:

Lepsius, K. R. (1897–1901). Denkmäler aus Aegypten und Aethiopien, Text (ed. E. Naville), 5 vols, Leipzig

Lepsius, K. R. (1849–1859). Denkmäler aus Aegypten und Aethiopien,, 6 vols, Berlin

Galeria: