UCZONY I ERUDYTA
25-ta rocznica śmierci Profesora Kazimierza Michałowskiego – wielkiego polskiego uczonego i erudyty, światowej sławy badacza i twórcy polskiej szkoły archeologii śródziemnomorskiej – przypada 70 lat od rozpoczęcia Jego pierwszych wykopalisk w Tell Edfu w Górnym Egipcie. Trafny – co było regułą w badaniach Profesora – okazał się wybór stanowiska. Misja zorganizowana wspólnie z IFAO przebadała rozległy sektor antycznego miasta Apollonopolis Magna i nekropolę z końca Starego Państwa i I Okresu Przejściowego.
W 1939 r. wiele zabytków z wykopalisk w Edfu, w tym m.in. ślepe wrota i stele, papirusy i ostraka, przywieziono do Warszawy, wzbogacając zbiory galerii sztuki starożytnej tworzonej w Muzeum Narodowym. Po wojnie ich opracowywaniem zajęły się kolejne generacje uczniów Profesora, który od maja 1945 r. był wicedyrektorem kontraktowym, a potem aż do śmierci zastępcą dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie. Ale Profesor Michałowski był nade wszystko nauczycielem akademickim. Już w latach 30 wykładał i kierował Katedrą Archeologii Klasycznej na Uniwersytecie Warszawskim. Program nauczania stale poszerzano o problematykę związaną z prowadzoną działalnością wykopaliskową w krajach Bliskiego Wschodu. Poświęcona jej była tematyka seminariów, wiele prac magisterskich i rozpraw doktorskich. Tak przygotowana kadra mogła podjąć prace na kolejnych stanowiskach badawczych.
W latach 60 XX w. Katedra Archeologii Klasycznej przekształciła się w Katedrę Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Obecnie studia z zakresu archeologii śródziemnomorskiej prowadzone są Instytucie Archeologii UW w zakładach Archeologii Klasycznej, Egejskiej, Bliskiego Wschodu, Egiptu i Nubii, Prowincji Rzymskich, Papirologii i Historii Kultury Materialnej Antyku. Organizowaniem działalności terenowej, opracowywaniem raportów, gromadzeniem dokumentacji naukowej i przygotowywaniem publikacji z prac wykopaliskowych zajmuje się Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego im. Kazimierza Michałowskiego.
Profesor był jednym z organizatorów Komitetu Odbudowy Uniwersytetu Warszawskiego po wojennych zniszczeniach, dziekanem Wydziału Humanistycznego i prorektorem UW. Współorganizował I Kongres Nauki Polskiej, który przygotował grunt pod powstanie Polskiej Akademii Nauk. Członkiem prezydium PAN został w 1950 r., a sześć lat później utworzył Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej PAN gromadzący i opracowujący dokumentację naukową z
wykopalisk.
Zakład, kierowany od lat przez prof. Karola Myśliwca – ucznia prof. Michałowskiego – może poszczycić się wielotomowymi seriami wydawniczymi z prac w Palmyrze, Deir el-Bahari, Aleksandrii, Faras, Dongoli i Sakkarze. W 1956 r. prof. Michałowski, będąc wszechstronnie wykształconym archeologiem klasycznym z praktyką wykopaliskową zdobytą we francuskich ekspedycjach na wyspach Thasos i Delos, skorzystał z możliwości podjęcia badań nad stanowiskiem świata kultury greckiej. Dzięki umowie zawartej między Muzeum Narodowym w Warszawie a Muzeum Ermitażu w Leningradzie (dziś Sankt Petersburgu) rozpoczęto trwające trzy sezony wykopaliska w Mirmeki na Krymie. Badania potwierdziły znaczenie Mirmeki jako ważnego ośrodka Królestwa Bosporańskiego, a znaleziska, w tym terakoty, ceramika i stemplowane imadła, które otrzymało Muzeum Narodowe w Warszawie, pozwoliły na rozwinięcie zainteresowań grupy badaczy antyczną kulturą nadczarnomorza. Studia kontynuowane przez uczennice Profesora, m.in. prof. Marię Ludwikę Bernhard (wykopaliska w Kalos Limen) i prof. Zofię Sztetyłło, zaowocowały nie tylko naukowymi opracowaniami, ale wychowaniem kolejnej generacji uczniów zajmujących się problematyką kultury antycznej w rejonie Morza Czarnego.
STACJA W KAIRZE
Rok 1956 to także powrót Profesora do Egiptu i rozpoczęcie wykopalisk w Tell Atrib na przedmieściach Benha. Wielokrotnie przerywane i wznawiane badania w różnych sektorach antycznego miasta były prawdziwą szkołą prowadzenia wykopalisk, praktyczną lekcją stratygrafii w trudnym terenie Delty, z wykopami zalewanymi przez wody gruntowe. Prace kontynuowane z dużym powodzeniem przez dr Barbarę Ruszczyc, a następnie prof. Karola Myśliwca i dr Hannę Szymańską unaoczniły znaczenie Athirbis – jednego z najważniejszych ośrodków miejskich Delty – w Okresie Hellenistycznym.
Powołanie w Kairze w 1957 r. Stacji Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego – stałej placówki naukowej działającej obok renomowanych instytutów archeologicznych: francuskiego, niemieckiego czy amerykańskiego – było dowodem uznania dla osiągnięć polskiej archeologii nad Nilem. Stwarzało też bazę dla prac terenowych nie tylko w Egipcie, ale w całym wschodnim rejonie basenu Morza Śródziemnego. Dwa lata później rozpoczęły się wykopaliska w Palmyrze (w Syrii), a w 1965 r. w Nea Pafos na Cyprze. Pierwszym naukowym sekretarzem Stacji kierowanej przez prof. Michałowskiego został egiptolog dr Tadeusz Andrzejewski. Po jego śmierci obowiązki te przejął arabista dr Władysław Kubiak, a następnie prof. Wiktor Andrzej Daszewski, który kierował Stacją w Kairze do śmierci Profesora.
PERŁY W KORONIE
Naukowy autorytet Profesora i spektakularne odkrycia spowodowały, że władze Egipskiej Służby Starożytności zaoferowały polskim uczonym przebadanie tak znanych i prestiżowych stanowisk, jak Kom el-Dikka w centrum Aleksandrii (1960 r.) czy słynnej tarasowej świątyni królowej Hatszepsut w Deir el-Bahari w zachodnich Tebach (1961 r.). Oba te projekty (podobnie jak badania w Palmyrze i w Nea Pafos) zakrojone były na tak wielką skalę, że wykopaliska obfitujące m.in. w odkrycia wspaniałych mozaik, rzeźb trwają tam do dziś. Co prawda prof. Michałowski osobiście prowadził wykopaliska jedynie w Palmyrze, ale to on nakreślił kierunek badań naukowych i poszukiwań. W Nea Pafos (od drugiej kampanii) misją kieruje prof. Wiktor A. Daszewski, w Palmyrze prace prowadziła prof. Anna Sadurska, a od 1971 r. prof. Michał Gawlikowski. Badaniami w Deir el-Bahari kierował początkowo dr Leszek Dąbrowski, a świątynię Totmesa III odkopywała prof. Jadwiga Lipińska. Kierowana przez nią ekspedycja przez wiele sezonów składała potrzaskane reliefy odtwarzając w oryginalnym materiale dekorację ścienną.
Tylko autorytetowi Profesora i jego zdolnościom negocjacyjnym zawdzięczamy obecny kształt Kom el-Dikka – terenu przeznaczonego pierwotnie pod współczesną miejską zabudowę.
Odkopany sektor antycznego miasta z odrestaurowanymi budowlami użyteczności publicznej (łaźnie, cysterna, sale-audytoria, budowla teatralna) to zasługa wieloletniej pracy zespołu archeologów i architektów kierowanych kolejno przez dr Leszka Dąbrowskiego, dr Wojciecha Kołątaja, dr Mieczysława Rodziewicza, prof. Zsolta Kissa i dr Grzegorza Majcherka.
Zmieniali się także kierownicy misji pracującej w świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari. Przez dwie dekady projekty konserwatorskie i rekonstrukcyjne prowadził inż. arch. Zygmunt Wysocki z PP PKZ (Oddział Gdańsk), a dr Janusz Karkowski projekty egiptologiczne. dr Franciszek Pawlicki i dr Zbigniew E. Szafrański doprowadzili do zakończenia prac na górnym tarasie i do udostępnienia turystom najważniejszych pomieszczeń świątyni.
Tym samym zrealizowano cel, z jakim Profesor Michałowski przystępował do prac w Deir el-Bahari przed 45 laty. Wynikiem prac są nie tylko odbudowane portyki, czy kolumnady, ale także wykształcenie dużej grupy badaczy – cenionych specjalistów z zakresu ikonografii i architektury świątynnej Nowego Państwa oraz archeologii Egiptu hellenistycznego, rzymskiego i późnoantycznego. Umożliwiło to prowadzenie przez Centrum Archeologii badań na innych stanowiskach z tych okresów: w Marina el-Alamein (prof. W. A. Daszewski), w Marei (dr H. Szymańska), Peluzjum (prof. M. Gawlikowski i dr K. Jakubiak) i wspomnianym Tell Atrib. Wiele osób podjęło stałą współpracę z misjami zagranicznymi: prof. Lech Krzyżaniak w Minszat Abu Omar, dr Ewa Laskowska-Kusztal na Elefantynie, dr Z. Szafrański w Tell el-Daaba czy Anna Południkiewicz w Tebtynis to tylko niektórzy z nich.
CUD Z FARAS
Doniosłą rolę w naukowym życiorysie Profesora Michałowskiego odegrał udział w organizowanej w 1961 r. pod auspicjami UNESCO akcji ratowania zabytków Dolnej Nubii. Profesor przewodniczył międzynarodowemu komitetowi ekspertów nadzorującemu przenoszenie skalnej świątyni Ramzesa II w Abu Simbel, a wielu pracowników Stacji zdobywało wiedzę i doświadczenie uczestnicząc w badaniach w Qasr Ibrim, demontażu świątyń w Dabod i Tafa. Dla polskiej archeologii najważniejszym okazały się wykopaliska w Faras – niewielkiej wiosce leżącej w Sudanie w pobliżu granicy z Egiptem. Odkrycie wczesnochrześcijańskiej katedry ze wspaniale zachowanymi malowidłami ściennymi określane było jako „cud z Faras”.
Dla poznania historii Nubii nie mniej ważne były liczne inskrypcje (koptyjskie, greckie i staronubijskie), w tym słynna lista biskupów. Odkrycia w Faras, a potem w Starej Dongoli (od 1964 r.) zaowocowały rozwojem nowej gałęzi nauki – nubiologii, której Profesor Michałowski patronował, będąc założycielem i prezesem Nubiologicznego Towarzystwa Naukowego (Society for Nubian Studies). Zabytki przywiezione do Warszawy (m.in. 62 malowidła na stałej ekspozycji w Muzeum Narodowym), opracowywanie znalezisk i obfitujące w kolejne sensacyjne odkrycia wykopaliska w Starej Dongoli (dr Stefan Jakobielski, prof. Włodzimierz Godlewski) stworzyły możliwość pracy badawczej dużej grupie polskich uczonych zajmujących się problematyką wczesnego chrześcijaństwa na terenie Nubii i Egiptu. Tegoroczny światowy Kongres Nubiologiczny na Uniwersytecie Warszawskim oraz wystawa w Muzeum Narodowym prezentująca odkrycia w Starej Dogoli najlepiej świadczą o pozycji i roli, jaką w naukowym świecie zajmują polscy badacze chrześcijańskiej Nubii.
Dalszych materiałów do tych studiów dostarczają znaleziska z wykopalisk w Banganarti (dr Bogdan Żurawski) i ekspedycji badającej procesy transformacji w Meroe i początki powstania Królestwa Makurii (prof. W. Godlewski, dr Mahmoud el-Tayeb). Polskie ekspedycje prowadzą intensywne badania archeologiczne w rejonie IV katarakty na terenie, który zalany zostanie po wybudowaniu tamy na Nilu. Inwentaryzacja stanowisk, archeologiczny zwiad lotniczy (dr B. Żurawski) i wykopaliska prowadzone są na obszarze ciągnącym się na przestrzeni 45 km wzdłuż wschodniego brzegu Nilu. Obok licznych warowni wczesnochrześcijańskich badane są stanowiska z epoki kamienia (dr Marek Chłodnicki z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu).
U PROGU CYWILIZACJI
Badania początków cywilizacji w dolinie Nilu były od dawna ważnym punktem w programie naukowym Stacji Archeologii w Kairze. Prof. Krzyżaniak prowadził wykopaliska na neolitycznym stanowisku w Kadero na terenie Sudanu i badał ryty skalne w Oazie Dachla w Egipcie. Badania prof. Bolesława Gintera i prof. Janusza Kozłowskiego (Uniwersytet Jagielloński) w el-Tariff, prof. Michała Kobusiewicza (IHKM Poznań, obecnie IAE PAN) w Kom el-Hisn czy wreszcie prof. Romualda Schilda (IHKM Warszawa obecnie IAE PAN) w północno-wschodniej Afryce, choć nie były realizowane przez Stację UW, to zawsze mogły liczyć na wsparcie kairskiej placówki.
Ostatnio znaleziska zmieniające dotychczasowe sądy o sztuce z okresu formowania się egipskiego państwa przyniosły prace w Tell el-Farcha we wschodniej Delcie, gdzie misja pod kierunkiem prof. Krzysztofa Ciałowicza (Uniwersytet Jagielloński) i dr M. Chłodnickiego działająca pod auspicjami Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW bada osadę i cmentarzysko z okresu pre- i wczesnodynastycznego.
KOŚCIOŁY I MECZETY
Badania polskich archeologów objęły także okresy bizantyjski i arabskiego Średniowiecza w Egipcie. Pracująca od 20 lat pod kierunkiem prof. Włodzimierza Godlewskiego misja w Deir el-Naqlun w Oazie Fajum bada założony w końcu V w. n.e. zespół klasztorny, w skład którego obok kościoła Archanioła Gabriela wchodziło m.in. 89 eremów. Znaleziska obfitują w liczne dokumenty administracyjne, gospodarcze i teksty liturgiczne. Od 2003 r. koptyjski erem w Szejch Abd el-Gurna (zachodnie Teby) bada także ekspedycja Tomasza Góreckiego. Odnalezione manuskrypty są cennym źródłem do studiów nad chrześcijaństwem Tebaidy. Przez ponad trzy dekady polsko-egipska misja prowadziła badania archeologiczne, antropologiczne i zakrojone na ogromną skalę prace konserwatorsko-rekonstrukcyjne w zespole grobowym emira Qurqumasa na nekropoli (tzw. Miasto Umarłych) w Kairze. Zrujnowany mamelucki kompleks został odbudowany, a wiele drewnianych i kamiennych elementów poddano pieczołowitej konserwacji. Przez wiele lat kierownikiem misji był inż. arch. Jerzy Kania (PP PKZ Oddział Kielce). Pracami kierował także arch. Jarosław Dobrowolski. Strukturalne zabezpieczenia przeprowadzono także w sąsiednim zespole Sułtana Inala (dr Andrzej Żaboklicki).
W KRAJACH LEWANTU
W ćwierćwieczu, jakie upłynęło od śmierci Profesora Michałowskiego, polska archeologia śródziemnomorska chyba najbardziej zmieniła się na terenach Lewantu. Co prawda prof. Michałowski przez wiele sezonów osobiście kierował pracami w Palmyrze, wspierał zorganizowanie misji w Nimrud (dr Janusz Meuszyński), a także projekty prac ratunkowych w północnym i środkowym Iraku (m.in. w Tell Ridżim – prof. Piotr Bieliński, w Nemrik – prof. Stefan K. Kozlowski oraz na wyspie Bidżan – prof. M. Gawlikowski, dr Maria Krogulska), ale większość badań prowadzono na terenie Egiptu i Sudanu.
Obecnie w Syrii obok ciągle trwających, przynoszących spektakularne znaleziska prac w Palmyrze (prof. Michał Gawlikowski) badania archeologiczne prowadzone są w Tell Arbid (prof. P. Bieliński) i w Tell Qaramel (prof. Ryszard F. Mazurowski), gdzie odsłonięto pozostałości osad i miejskich założeń. Badania archeologiczne i prace konserwatorskie prowadzone w Hawarte (prof. M. Gawlikowski), niewielkiej wiosce leżącej w pobliżu antycznej Apamei, przyniosły odkrycie Mitreum z unikatowymi malowidłami. Pamiętać należy o ratunkowych wykopaliskach w Tell Abu Hafur, Tell Dżassa el Gharbi (Syria), pracach prof. M. Gawlikowskiego w Dżerasz (Jordania) i w Hatrze (Irak). W ramach współpracy z misją belgijską badano (dr Tomasz Waliszewski) i poddano konserwacji mozaiki w ruinach kościoła w Tell Amarna. Ci sami polscy specjaliści prowadzą liczne prace w Libanie: w Szhim, Kaftun, Dżije i w Dolinie Aszmuna (dr K. Jakubiak i Michał Neska).
CENTRUM ARCHEOLOGII
Zwiększająca się liczba ekspedycji obejmujących swym działaniem nowe stanowiska spowodowała potrzebę zmian organizacyjnych i struktur administracyjnych Stacji. Po śmierci prof. Michałowskiego Stacją kierowała prof. Zofia Sztetyłło. W Kairze sekretarzami Stacji byli dr Włodzimierz Godlewski (1977 i 1985), dr Marek Marciniak (1981-1984), dr Franciszek Pawlicki (1985-1995) i Tomasz Herbich (1995-2000). W 1986 r. powołano Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW im. Kazimierza Michałowskiego z siedzibą w Warszawie, któremu podlega Stacja w Kairze i wszystkie misje terenowe. Jednym z organizatorów i pierwszym dyrektorem został prof. Wiktor A. Daszewski. Rada Naukowa Centrum ustala priorytety badań i program naukowy realizowany przez misje terenowe. Przez czternaście lat dyrektorem Centrum był prof. M. Gawlikowski, a od 2005 roku funkcję tę sprawuje prof. Piotr Bieliński.
Od dziesięciu sezonów prof. Karol Myśliwiec prowadzi wykopaliska na terenie królewskiej nekropoli w Sakkara. Spektakularne odkrycie grobowców wezyra Merefnebefa i arcykapłana Temiego przywodzą na myśl odkopane przed 70 laty przez prof. Michałowskiego mastaby Iziego i Sabni w Edfu. Skojarzeń z przeszłością jest dużo więcej. Znaleziska w Nea Pafos czy w Palmyrze są wynikiem kontynuacji prac rozpoczętych przed laty przez prof. Michałowskiego. Udział w badaniach ratunkowych w Dolinie Środkowego Nilu i w rejonie IV katarakty przypomina o I Kampanii Nubijskiej i odkryciach w Faras. Suma tych związków najlepiej świadczy o ciągłości rozwoju polskiej szkoły archeologii śródziemnomorskiej a wykaz aktualnie badanych stanowisk, ilość publikacji i liczba samodzielnych pracowników naukowych o jej dobrej kondycji.
Franciszek Pawlicki
Z okazji setnej rocznicy zorganizowana została wystawa pt. „Profesor Kazimierz Michałowski i polska szkoła archeologii śródziemnomorskiej” w Pałacu Kazimierzowskim (grudzień 2006)
