70-lecie polskiej archeologii w Egipcie – wystawa

Wystawa Seventy Years of Polish Archaeology in Egipt została zorganizowana w Muzeum Egipskim w Kairze przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego z okazji 70-lecia rozpoczęcia przez Polskę prac wykopaliskowych w Edfu w Górnym Egipcie.

Zespół naukowców Uniwersytetu Warszawskiego, pod kierunkiem prof. Kazimierza Michałowskiego, twórcy polskiej szkoły archeologii śródziemnomorskiej, rozpoczął po raz pierwszy działalność archeologiczną w Egipcie we współpracy z Instytutem Francuskim Archeologii Wschodu (IFAO), który wówczas nieznanej tu polskiej ekspedycji podał przyjazną dłoń. Gdy po długiej przerwie spowodowanej wybuchem II Wojny Światowej, profesor Michałowski w 1956 roku powrócił z dalszym programem badań do Egiptu, rozpoczął się trwający już od 50 lat owocny okres współpracy polsko-egipskiej. Jej rezultatem są wielkie projekty archeologiczno-konserwatorsko-rekonstrukcyjne, takie jak sztandarowe realizacje w Deir el-Bahari i Aleksandrii.

Dzisiaj, nawiązując do tych ważnych dat w rozwoju polskich badań archeologicznych nad Nilem, wyrazy wdzięczności kierujemy do Sekretarza Generalnego Najwyższej Rady Starożytności Egiptu (SCA), którego inicjatywie i przyjaznemu nastawieniu do idei wystawy zawdzięczamy możliwość jej zorganizowania. Dziękujemy bardzo serdecznie Dr Wafaa El-Saddik, dyrektor Muzeum Kairskiego, za umożliwienie nam zaprezentowania wyników wieloletnich badań wykopaliskowych, a także jej współpracownikom za uprzejme udostępnienia nam miejsca oraz pomoc w pokonywaniu wystawienniczych i organizacyjnych problemów. Równocześnie pragniemy wyrazić naszą głęboką wdzięczność władzom SCA, które specjalnie na tę wystawę, wyraziły zgodę na przetransportowanie odkrytych przez nas zabytków z magazynów wykopaliskowych i lokalnych muzeów. Na wystawie prezentowane są obiekty z dziewięciu, spośród kilkunastu stanowisk, na których pracowały lub pracują nasze misje. Obok wspomnianego Edfu są to Deir el-Bahari i Sheikh Abd el-Gurna w Zachodnich Tebach, Naqlun w oazie Fajum, Sakkara oraz stanowiska na terenie Delty: Tell el-Farha, Tell Atrib, Aleksandria i Marea.

Obiekty z Tell Edfu, wystawione w ramach stałej ekspozycji w Muzeum Egipskim w Kairze zostały przeniesione czasowo na naszą wystawę. Również z Muzeum Egipskiego w Kairze, a także z Muzeum w Luksorze, udostępniono grupę obiektów odkrytych w Deir el-Bahari. Muzeum Sztuki Koptyjskiej oraz Muzeum Sztuki Islamskiej w Kairze użyczyły nam obiekty z Tell Atrib i z Deir el-Naqlun. Z Aleksandryjskiego Muzeum Narodowego wypożyczono manuskrypty z Sheikh Abd el-Gurna, a z Muzeum w Ismailia i Muzeum Biblioteki Aleksandryjskiej obiekty z Kom el-Dikka. Również z magazynów wykopaliskowych wypożyczono zabytki pochodzące z w/w stanowisk oraz odkryte w Sakkarze, w Tell el-Farha i Marei.

Miarą znaczenia wykopalisk jest ich wkład w rozwój wiedzy historycznej na temat okresu, którego dotyczą, a także poznawczy walor odkrytych zabytków ruchomych, udostępnionych zwiedzającym. Realizowany od 70 lat program naukowy polskich misji archeologicznych wzbogacił w bardzo istotny sposób o nowe fakty wiele rozdziałów historii Egiptu. Celem obecnej wystawy jest ukazanie problematyki wykopaliskowej poprzez prezentację wyboru obiektów, począwszy od Tell Edfu aż po ubiegłoroczne, spektakularne odkrycia w Tell el-Farha. Ponieważ badaniami objęty jest cały okres rozwoju cywilizacji starożytnego Egiptu, wobec tego zabytki zostały zaprezentowane w układzie chronologicznym, począwszy od Okresu Predynastycznego aż po zmierzch Okresu Bizantyńskiego oraz epokę średniowiecznego Egiptu.

Ekspozycję otwierają obiekty pochodzące z niezwykle doniosłego odkrycia archeologicznego dokonanego w 2006 roku w Tell el-Farha na terenie osady i cmentarzyska z najstarszej fazy dziejów Egiptu. Dwie pokryte złotą blachą statuetki mężczyzn z okresu późnopredynastycznego oraz depozyt wotywny z okresu wczesnodynastycznego, składający się z 62 obiektów drobnej plastyki kościanej, kamiennej i fajansowej, świadczą o wyjątkowym bogactwie materiału archeologicznego na tym stanowisku. Należy podkreślić, że ten cenny zespół jest zaprezentowany publiczności po raz pierwszy właśnie na naszej wystawie. Jego odkrycie stało się ważnym wydarzeniem archeologicznym rzucającym nowe światło na proces formowania się zrębów państwa egipskiego. Wykopaliska w Tell el-Farcha stanowią kontynuację wieloletnich badań nad początkami cywilizacji w dolinie Nilu, prowadzonymi przez polskie misje na terenie Egiptu i Sudanu (Kadero).

Badania nad Okresem Starego Państwa reprezentują zabytki z Tell Edfu i z Sakkary. Prace wykopaliskowe w Tell Edfu prowadzone w latach 1337-1939, inicjujące udział Polski w badaniach egiptologicznych, m. in. na nekropoli ze Starego Państwa przyniosły ważne informacje na temat architektury i wyposażenia grobowego mastab. Do najcenniejszych przedmiotów pozyskanych w Edfu należą, znajdujące się na wystawie, doskonałej jakości kalcytowe naczynia, odnalezione w mastabach dostojników z czasów końca V i początków VI dynastii, m.in. Pepi-nefer i Izi, piastujących godność nomarchów.

Wykopaliska podjęte w 1987 w Zachodniej Sakkarze, w sąsiedztwie piramidy Dżosera, odsłoniły pochodzące ze Starego Państwa grobowce skalne i mastaby dostojników. Wydarzeniem archeologicznym wyjątkowej rangi stało się odkrycie mastaby wezyra Merefnebefa z VI dynastii, której kaplica grobowa zdobione jest bogatą dekoracja malarską. Wśród pokazywanych obiektów największą wartość ma unikalny w swym charakterze dekorowany harpun, zapewne o rytualnym znaczeniu. Cennym znaleziskiem są trzy drewniane rzeźby Nypepy odnalezione w jego mastabie. Ważnym materiałem, poszerzającym informacje o ceremoniach pogrzebowych, są naczynia ceramiczne typu Meidum z tzw. szybu rytualnego, czy modele utensyliów stosowanych podczas rytuału Otwarcia Ust.

Prace badawcze nad architekturą sakralną Nowego Państwa rozpoczęte przez polskich egiptologów, architektów i konserwatorów w 1961 roku są prowadzone do dziś w słynnej, tarasowej świątyni królowej Hatszepsut w dolinie Deir el-Bahari. Stanowią przykład wieloletniego polsko-egipskiego kompleksowego projektu zakrojonego na wielką skalę, obejmującego studia egiptologiczne, prace archeologiczne, konserwatorskie i rekonstrukcyjne. Koncentracja działań na najbardziej zrujnowanym Trzecim Tarasie świątyni zaowocowała odtworzeniem jego pomieszczeń, w które wmontowano kilka tysięcy oryginalnych bloków. W początkowej fazie prac naszej misji miało miejsce sensacyjne odkrycie nieznanej dotąd, zupełnie zrujnowanej, świątyni Totmesa III, usytuowanej między świątynią Hatszepsut a kompleksem Mentuhotepa II. Rezultaty wieloletnich prac w świątyni Hatszepsut zostały zaprezentowane na planszach fotograficznych, znajdujących się przy wejściu na wystawę oraz w części poświęconej zabytkom z tego stanowiska. Odkryte w ostatnich latach fragmenty kartonaży i przedmioty wyposażenia grobowego prezentowane na ekspozycji to ważny materiał do badań nad historią III Okresu Przejściowego i rolą nekropoli Deir el-Bahari w tym czasie.

Zabytkami zasługującymi na wystawie na szczególną uwagę są znaleziska ze świątyni Totmesa III. Należą do nich odnalezione w rumowisku zalegającym teren świątyni tysiące. wapiennych bloków ściennych, pokrytych świetnie zachowaną polichromowaną dekoracją reliefową, a także rzeźby, z których wybitnym dziełem, nieobecnym na wystawie, jest monumentalny, kompletnie zachowany posąg siedzącego na tronie władcy, na stałe eksponowany w Muzeum w Luksorze. Centralne miejsce na wystawie przypadło niezwykłemu popiersiu Totmesa III, którego jedną część stanowi twarz króla, odnaleziona przez misję polską, a drugą tors (wraz z tyłem głowy), będący odlewem oryginału przechowywanego w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Wyniki wieloletnich studiów nad odtworzeniem formy architektonicznej świątyni Totmesa III oraz nad rekonstrukcją jej dekoracji ściennych można poznać dzięki rysunkom, umieszczonym obok wystawionych bloków, pokazujących odtworzone z setek fragmentów elementy dekoracji ścian.

Bogate materiały archeologiczne z ostatniej fazy dziejów Egiptu faraońskiego oraz Okresów Ptolemejskiego, Rzymskiego i Bizantyjskiego zachowane na wszystkich polskich stanowiskach, przyczyniły się do rozwoju badań nad aglomeracjami miejskimi w Egipcie. Od lat prace wielu polskich misji wpisują się w nurt, który w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku zmienił perspektywę badawczą i spowodował, że archeologia Egiptu zaczęła koncentrować się w większym stopniu niż do tej pory na odsłanianiu reliktów architektury miejskiej i jej rewaloryzacji. Proces ten widoczny jest przede wszystkim na terenie Delty, która zgodnie z długofalowym programem władz egipskich stała się strefą intensywnych prac archeologicznych.

Odkrycie w Sakkarze pochówków z czasów ptolemejskich, usytuowanych w górnych warstwach nekropoli ze Starego Państwa, przyniosło ważne materiały dotyczące obyczajów grzebalnych. Na wystawie przykładem typowego wyposażenia grobowego tej epoki jest bogato polichromowana skrzynka kanopska oraz figurka Ptaka-Sokarisa-Ozyrysa.

Badania w Tell Edfu, poza eksploracją nekropoli Starego Państwa, skoncentrowane były na odsłanianiu dzielnicy miasta z Okresu Ptolemejskiego i Rzymskiego. Pokazana na wystawie herma mężczyzny odnaleziona u wejścia do łaźni rzymskiej jest przykładem sztuki o tradycjach hellenistycznych, rozwijającej się na egipskiej prowincji czasów rzymskich.

Na terenie Tell Atrib, pierwszej powojennej polskiej koncesji wykopaliskowej uzyskanej w 1956 roku, poza reliktami fundamentów świątyń z Okresu Późnego odkryte zostały pozostałości zabudowy miejskiej, na podstawie których można było częściowo odtworzyć układ urbanistyczny antycznego miasta z czasów ptolemejsko-rzymskich. Eksploracja poszczególnych warstw przyniosła bogaty i różnorodny materiał zabytkowy. Eksponowany na wystawie posąg Afrodyty oraz zespół figurek terakotowych i glinianych naczyń o dekoracji plastycznej pochodzi z dzielnicy warsztatów rzemieślniczych, w których kwitła lokalna, o wysokim poziomie produkcja artystyczna, świadcząca o bliskich związkach z metropolią aleksandryjską.

W Aleksandrii równolegle do wykopalisk w Tell Atrib, były prowadzone prace archeologiczno-restauratorskie zakrojone na szeroką skalę. W ramach polsko-egipskiego projektu, z wielkim rozmachem realizowanego od 1960 na terenie Kom el-Dikka, położonym w centrum współczesnego miasta, po latach badań wykopaliskowych i prac konserwatorskich, powstaje park archeologiczny, eksponujący architekturę późnoantycznej Aleksandrii. Odsłonięcie fragmentów założeń architektonicznych rzymskiego i bizantyjskiego miasta z budowlą teatralną, wielkimi łaźniami publicznymi, unikalnym zespołem audytoriów oraz dzielnicą mieszkalną, dostarczyło wielu zabytków ruchomych, osadzonych w hellenistyczno-rzymskim kręgu artystycznym. Wśród wystawionych rzeźb wyróżniają się głowy portretowe wraz z portretem założyciela miasta, Aleksandra Wielkiego. Przejściem do epoki bizantyjskiej, ostatniej fazy dziejów starożytnych, jest niewielka kościana plakietka z kręgu sztuki koptyjskiej. Zdobiące ją przedstawienie Dionizosa dowodzi wielkiej żywotności tradycji antycznej na terenie Egiptu.

Również w Marei od 2000 roku są prowadzone prace wykopaliskowe nad późnoantycznym miastem, jego bazyliką oraz kompleksem łaźni. Stanowisko to reprezentuje jeden niewielki lecz cenny, bo rzadki obiekt, którym jest ciężarek do ważenia monet.

Końcowa część wystawy poświęcona jest prezentacji zabytków koptyjskich pochodzących z zespołu klasztornego w Deir el-Naqlun oraz z eremu w Sheikh Abd el-Gurna. Badany od 1986 roku klasztor w Naqlun, w skład którego wchodziły oprócz zwartej zabudowy i kościoła także eremy wykute w zboczu skalnym oraz nekropola, przyniósł ważne materiały dla badań koptologicznych. Eksplorowana przez wiele sezonów nekropola dostarczyła bardzo cenne obiekty z wyposażenia pochówków koptyjskich datowanych na XI i XII wiek. Najcenniejszym znaleziskiem są koptyjskie i arabskie manuskrypty a wśród nich kodeks z ewangelią św. Jana. W grobach znaleziono także zdobione barwnymi bordiurami fragmenty tkanin oraz naczynia szklane, świadczące o wysokim poziomie rzemiosła artystycznego tej epoki. Z klasztornego budynku pochodzi skarb złotych dinarów fatymidzkich oraz ozdobna, wyłożona kością słoniową skrzynka z napisem arabskim. Z Sheikh Abd el-Gurna, gdzie wykopaliska rozpoczęte zostały w 2003 roku, są wystawione wyjątkowo cenne koptyjskie papirusowe i pergaminowe manuskrypty odnalezione na śmietniku przy eremie z VI-VIII wieku. Na pomieszczenia dla mnichów-pustelników zaadaptowano wnętrze skalnego grobowca z czasów Średniego Państwa.

Akcentem zamykającym ciąg ekspozycyjny jest stela z napisem kufickim, jedna z wielu odnalezionych na czynnej od VIII do XII wieku nekropoli arabskiej, która tworzyła najwyżej usytuowaną warstwę kulturową na terenie Kom el-Dikka.

Zabytkom towarzyszą, umieszczone przy gablotach, plansze zdjęciowe i tekstowe poszerzające informacje o każdym stanowisku. Natomiast na fotografiach znajdujących się na ścianie zewnętrznej ekranów, wydzielających z rozległego hallu muzeum przestrzeń wystawy, można obejrzeć widoki stanowisk, nie reprezentowanych zabytkami na wystawie, na których pracowały lub aktualnie pracują misje polskie w ramach programu badawczego Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (PCMA), realizowanego we współpracy z egipskimi archeologami. Należą do nich: Abu Simbel (ratowanie świątyń skalnych Ramzesa II i Nefertari pod auspicjami władz egipskich i UNESCO), Dabod i Tafa ( w ramach tej samej akcji Polsce specjaliści brali udział w demontażu świątyń meroickich), Dolina Królów, grobowce Ramzesa III i Ramzesa VI (dokumentacja fotograficzna i studia filologiczne), oaza Dachla (dokumentacja stanowisk prahistorycznej sztuki naskalnej), Dendera (wykopaliska misji polsko francuskiej w okręgu świątynnym bogini Hathor), el-Ashmunein (badania i rewaloryzacja bazyliki koptyjskiej), Marina el-Alamein (odkrywanie nieznanego rzymskiego miasta i jego nekropoli), Kair (badania archeologiczne i prace restauracyjne w zespole grobowym emira Qurqumasa i sułtana Inala), Peluzjum (wykopaliska na terenie teatru rzymskiego i willi późnoantycznej).

Polska szkoła archeologii śródziemnomorskiej jaką stworzył Kazimierz Michałowski to nade wszystko badacze i ich projekty naukowe realizowane nie tylko w ramach polskich czy polsko-egipskich ekspedycji, ale także m.in. na Elefantynie, w Karnaku, El-Tariff, Tebtynis, Giza, Kom el-Hisn, Minszat Abu Omar czy w Tell Daba. Wykopaliska są tylko pierwszym etapem na drodze do ich opracowania, zabezpieczenia i konserwacji stanowiska a wreszcie publikacji i udostępnienia odkryć zwiedzającym. Temu ostatniemu celowi służy wystawa w muzeum kairskim.

Aleksandra Majewska, Muzeum Narodowe w Warszawie
(tekst wstępu zamieszczonego w katalogu wystawy
pt. Seventy Years of Polish Archaeology in Egypt)

 ORGANIZATORZY