Tell el-Retaba

Nazwa projektu:

Polsko-Słowacka Misja Archeologiczna w Tell el-Retaba
Typ stanowiska:

osadnicze

Lokalizacja:

Egipt
Wadi Tumilat

Datowanie:

– Drugi Okres Przejściowy (XVII–XVI wiek p.n.e.)
– Nowe Państwo (XVI–XI wiek p.n.e.)
– Trzeci Okres Przejściowy (XI–VII wiek p.n.e.)
– Okres Późny (VII–IV wiek p.n.e.)

Najciekawsze odkrycia:

– osada i cmentarz hyksoski (XVII–XVI wiek p.n.e.)
– osada z wczesnej XVIII dynastii (XVI–XV wiek p.n.e.)
– twierdza Ramzesa II (XIII–XII wiek p.n.e.) – mury obronne, koszary, warsztaty, spichlerze
– twierdza Ramzesa III (XII–XI wiek p.n.e.) – mury obronne, koszary
– domy osady z Trzeciego Okresu Przejściowego (XI–VII wiek p.n.e.)
– stajnia z Trzeciego Okresu Przejściowego (XI–VII wiek p.n.e.)
– „Dom wieżowy” z Okresu Późnego (VII–IV wiek p.n.e.)

Historia badań:

Badane przez misję CAŚ UW w latach:

2007–

Typ badań:

prospekcja terenowa (2007), badania geofizyczne (2007, 2008, 2010), wykopaliska (od 2008)

Kierownicy badań:

Sławomir Rzepka, Instytut Archeologii UW
Jozef Hudec, Aigyptos Foundation

Instytucje współpracujące:

– Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
– Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego
– Słowacka Akademia Nauk
– Aigyptos Foundation

Informacje dodatkowe:

Przed rozpoczęciem prac Misji Polsko-Słowackiej na stanowisku kilkakrotnie były prowadzone badania archeologiczne. W 1880 roku E. Naville błędnie zidentyfikował stanowisko jako rzymski obóz wojskowy. W roku 1905 roku W.M.F. Petrie przeprowadził jeden sezon prac wykopaliskowych. Odsłonił kilka faz murów obronnych z czasów Nowego Państwa. Badał także (obecnie niedostępną) nekropolę z Trzeciego Okresu Przejściowego. W 1930 roku S. Schott przeprowadził survey, w czasie którego znaleziono dużą liczbę narzędzi krzemiennych z Okresu Archaicznego i Starego Państwa. W latach 1978–1981 badania na stanowisku prowadziła misja amerykańska pod kierunkiem Hansa Goedicke. Wyniki tych badań nigdy nie zostały opublikowane (brak nawet jakichkolwiek raportów wstępnych). Kilkakrotnie wykopaliska na stanowisku prowadziły misje egipskie, wyniki tych prac również czekają na publikację.

W ramach projektu realizowano następujące granty:
– Grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (nr N N109 244839): „Badania założeń osadniczych i obronnych na stanowisku Tell el-Retaba”, realizowany w latach 2010–2013;
– Grant NCN (nr 2012/05/B/HS3/03748): „Wpływ czynników środowiskowych na dzieje osadnictwa na stanowisku Tell el-Retaba”, realizowany w latach 2013–2016;
– Grant NCN (nr 2015/17/B/HS3/00597): „Osadnictwo egipskie w Trzecim Okresie Przejściowym na stanowisku Tell el-Retaba”, realizowany w latach 2016–2018;
– Grant Slovak Research and Development Agency (nr APVV-5970-12): „Slovak Research of Ancient Egyptian civilization”, realizowany w latach 2012–2017.

Opis stanowiska i badań:

Tell el-Retaba leży w strategicznym punkcie w środkowej części Wadi Toumilat, przez które prowadził ważny szlak łączący Egipt z Syropalestyną. Miejsce to niektórzy badacze identyfikują z biblijnym Pithom, wymienianym w Księdze Wyjścia. Celem badań prowadzonych przez Misję Polsko-Słowacką jest odtworzenie historii starożytnego osadnictwa w Tell el-Retaba i ustalenie, jak na nią wpływały zmieniające się czynniki kulturowe i środowiskowe.

Najstarsze osadnictwo w Tell el-Retaba wiąże się z obecnością Hyksosów – przybyszów z Syropalestyny, którzy w XVII–XVI wieku p.n.e. rządzili Egiptem jako XV dynastia. Odsłonięte zostały fragmenty kilku domów z tego okresu oraz kilka charakterystycznych hyksoskich grobów z beczkowo sklepionymi komorami grobowymi z cegły mułowej /Fig. 1, 2/. Co charakterystyczne dla kultury lewantyńskiej (której nosicielami byli Hyksosi), groby te znajdują się wewnątrz osady, a nie na osobnym, wydzielonym cmentarzu.

Na początku XVIII dynastii (połowa XVI wieku p.n.e.) na ruinach osady hyksoskiej powstała osada egipska. Z nieznanych przyczyn w połowie panowania tej dynastii stanowisko zostało opuszczone i pozostawało niezamieszkane do początków XIX dynastii.

Ramzes II (XIX dynastia, XIII wiek p.n.e.) zbudował w Tell el-Retaba pierwszą twierdzę (wcześniejsze osady nie były ufortyfikowane), o grubych na ok. sześć metrów murach z cegły mułowej. Prowadzone w ostatnich latach wykopaliska odsłoniły mury obronne, koszary i spichlerze tej fortecy /Fig. 3, 4/. Wewnątrz twierdzy znaleziono też kilka pochówków dzieci /Fig. 5/. Dorośli, zgodnie z egipskimi zwyczajami, byli chowani na cmentarzach poza osadą – lokalizacja tych cmentarzy nie jest znana. Ramzes II zbudował także świątynię boga Atuma; to z niej pochodzi fragment steli z przedstawieniem boga Re-Horachte, a także fragmenty dekorowanych reliefowo bloków ściennych, wtórnie użytych w późniejszych konstrukcjach /Fig. 6, 7/.

Ok. 100 lat później Ramzes III (XX dynastia) starą fortecę zastąpił nową, większą i lepiej obwarowaną (jej mury obronne miały ok. dziewięć metrów grubości). Od zachodu wejście do twierdzy prowadziło przez potężną bramę typu „migdol” (ten typ konstrukcji obronnej został zapożyczony przez Egipcjan z Syropalestyny). Wzdłuż południowego muru twierdzy ciągnęły odkryte ostatnio kwatery załogi tej twierdzy /Fig. 8, 9, 10/. Budynek, długi na co najmniej 70 metrów, obejmował jednolicie rozplanowane mieszkania. Każde z nich składało się na parterze z sześciu pomieszczeń: trzech szerokich i trzech wąskich. Pomieszczenia na parterze miały funkcje kuchenne i magazynowe – sypialnie musiały znajdować się na piętrze.

W Trzecim Okresie Przejściowym XI–VII wiek p.n.e.) osłabione państwo egipskie nie było już w stanie utrzymywać twierdzy – na jej ruinach powstała jednak duża osada o zwartej zabudowie. Odsłonięto dotychczas kilka domów z tego okresu /Fig. 11/, a także dużą stajnię /Fig. 12/.

Tell el-Retaba była też zamieszkana w Okresie Późnym (VII–IV wiek p.n.e.) – odkryty został ostatnio charakterystyczny dla tego okresu „dom wieżowy” /Fig. 13/. Zachowany jest oczywiście tylko w swojej najniższej partii, jednak jego bardzo grube mury (szerokie nawet na 1,8 m) świadczą o tym, że musiał mieć kilka pięter.

Inne materiały na temat misji:

Rezultaty badań:

Sezon po sezonie – „Newsletter PCMA”:

Konferencja „Polacy nad Nilem”:

Biuletyn „Archeowieści PCMA”, 21, (2010): Tell el-Retaba (Egipt) – sezon 2010
Biuletyn „Archeowieści PCMA”, 16, (2009): Egipt – Tell Retaba
Blog Fotostacja.pl – Galeria zdjęć „Egipt Retaba 2010”
Blog Wodolot (2011): Opracowanie fotogrametryczne wykopalisk w Tell El-Retaba
Informacje na stronie Instytutu Archeologii UW: Tell el-Retaba – egipska twierdza w Wadi Toumilat

Wydarzenia związane z projektem:

2016-11 Seminarium stypendystów Centrum: Gliniane fajki do palenia tytoniu ze stanowiska Tell el-Retaba
2016-10 Wykład w Stacji Badawczej w Kairze: Tell el-Retaba before, during and after the New Kingdom
2013 Wykład dr Anny Wodzińskiej „Materiał ceramiczny ze stanowiska Tell el-Retaba w Egipcie”, Wiedeń

Informacje w mediach:

2017-07 Nauka w Polsce: Wieżowce w starożytnym Egipcie – archeolodzy odkryli jeden w Delcie Nilu
2017-07 Egiptologia.pl: Kolejne odkrycia polskich i słowackich archeologów w Tell el-Retaba

Bibliografia projektu:

Hudec J., Jarmużek Ł., Hulkova L., Fulajtar E., Dubcova V., Rzepka S., Ryś A. (2018) Tell el-Retaba: season 2017. Polish Archaeology in the Mediterranean, 27/1, 93–122

Rzepka, S., Hudec, J., Jarmużek, Ł., Dubcová, V., Hulková, L. (2017). Tell el-Retaba, season 2016, Polish Archaeology in the Mediterranean, 26/1, 109–135

Buławka, S. (2017). Flint artefacts from Tell el-Retaba. Polish-Slovak Archaeological Mission, Seasons 2010–2016, Ägypten und Levante, 27, 87–98

Šefčáková, A., (2017). Anthropological observations from Tell el-Retaba, Ägypten und Levante, 27, 99–106

Rzepka, S., Hudec, J., Jarmużek, Ł., Dubcová, V., Hulková, L., Wodzińska, A. & Šefčáková, A., with appendix by E. Stopková. (2017). From Hyksos tombs to Late Period tower houses. Tell el-Retaba – seasons 2015–2016, Ägypten und Levante, 27, 19–86

Trzciński, J., Zaremba, M., Rzepka, S., Bogusz, W., Godlewski, T. & Szczepański, T. (2017). Preliminary back-analysis of the height of mud brick fortifications based on geoarchaeological data – Tell el-Retaba site, Egypt, Studia Quaternaria, 34/2, 99–108

Černý, M. & Hudec, J. (2016). Fortifications at Tell El-Retaba, Asian and African Studies, 25/2, 117–144

Gręzak, A. (2016). Second Intermediate Period and 18th Dynasty Bone Remains from Tell el-Retaba, Ägypten und Levante, 26, 115–128

Hudáková, L. & Hudec, J. (2016). Fragment of a Ramesside Stela from Tell El-Retaba, Asian and African Studies, 25/2, 163–172

Malleson, C. (2016). Archaeobotanical Investigations at Tell el-Retaba. 2nd Intermediate period – 18th dynasty cemetery and settlements, Ägypten und Levante, 26, 129–144

Nour el-Din, M., Hulkova, L., Wodzińska, A., Sefcáková, A. & Hudec, J. (2016). Egyptian Mission Rescue Excavations in Tell el-Retaba. Part 2: The Second Intermediate Period Cemetery, Ägypten und Levante, 26, 75–114

Rzepka, S. (2016). Tell el-Retaba. In I. Zych (Ed.), Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Raport Roczny 2015 (pp. 50–51), Warszawa

Trzciński, J., Zaremba, M., Rzepka, S., Welc, F., & Szczepański, T. (2016). Preliminary Report on Engineering Properties and Environmental Resistance of Ancient Mud Bricks from Tell el-Retaba Archaeological Site in the Nile Delta, Studia Quaternaria, 33/1, 47–56

Hudec, J., Stopková, E. & Fulajtár, E. (2015). Historical and Environmental Determinations of the Ancient Egyptian Fortresses in Tell el-Retaba, Asian and African Studies, 24/2, 247–283

Gręzak, A. (2015). Ramesside and Third Intermediate Period Bone Remains from Tell el-Retaba, Ägypten und Levante, 25, 167–174

Malleson, C. (2015). Appendix: Tell el-Retaba 2012. Preliminary report on archaeobotanical investigations, Polish Archaeology in the Mediterranean, 24/1, 156–163

Malleson, C. (2015). Archaeobotanical Investigations at Tell el-Retaba. Ramesside Fortresses and 3rd Intermediate Period Town (Area 9), Polish-Slovak (PCMA) Mission Seasons 2010–14, Ägypten und Levante, 25, 175–200

Rzepka, S., Hudec, J., Jarmużek, Ł., Dubcová, V., Hulková, L., Odler, M., Wodzińska, A., Trzciński, J., Šefčáková, A., Sójka, P., Fulajtár, E., Černý, M. & Tirpák, J. (2015). From Hyksos Settlers to Ottoman Pipe Smokers. Tell el-Retaba 2014, Ägypten und Levante, 25, 97–166

Rzepka, S., Hudec, J., Jarmużek, Ł., Hulková, L. & Dubcová, V. (2015). Tell el-Retaba. Season 2012, Polish Archaeology in the Mediterranean, 24/1, 139–155

Wodzińska, A. (2015). Tell el-Retaba 2012: the pottery, Polish Archaeology in the Mediterranean, 24/1, 164–172

Wodzińska, A. (2015). Tell el-Retaba: Ceramic Survey 2007. In P. Kousoulis & N. Lazaridis (Eds.), Proceedings of the Tenth International Congress of Egyptologists, University of the Aegean, Rhodes, 22-29 May 2008 (Orientalia Lovaniensia Analecta 241), 521–543

Rzepka, S., Hudec, J., Jarmużek, Ł., Piorun, M. & Malleson, C. (2014). Tell el-Retaba – season 2011, Polish Archaeology in the Mediterranean, 23/1, 87–108

Rzepka, S., Hudec, J., Wodzińska, A., Jarmużek, Ł., Hulkova, L., Dubcova, V., Piorun, M. & Šefčakova, A. (2014). Tell el-Retaba from the Second Intermediate Period till the Late Period. Results of the Polish–Slovak Archaeological Mission, Seasons 2011–2012, Ägypten und Levante, 24, 39–120

Wodzińska, A. (2014). Tell el-Retaba 2011: The pottery, Polish Archaeology in the Mediterranean, 23/1, 109–116

Jamużek, J. (2013). A stable of the Third Intermediate Period at Tell el-Retaba, Journal of Egyptian Archaeology, 99, 281–289

Malleson, C. (2013). Appendix: Tell el-Retaba 2010. Preliminary Report on Archaeobotanical Investigations, Polish Archaeology in the Mediterranean, 22, 90–95

Rzepka, S., Hudec, J. & Jarmużek, Ł. (2013). Tell el-Retaba, season 2010, Polish Archaeology in the Mediterranean, 22, 79–89

Rzepka, S., Nour el-Din, M., Wodzińska, A. & Jarmużek, Ł. (2013). Egyptian Mission Rescue Excavations in Tell el-Retaba. Part 1: New Kingdom Remains, Ägypten und Levante 22/23, 253–288

Wodzińska, A. (2013). Tell el-Retaba 2010: The pottery, Polish Archaeology in the Mediterranean, 22, 96–103

Rzepka, S., Hudec, J., Malleson, C. (2012). Tell el-Retaba: season 2009, Polish Archaeology in the Mediterranean, 21, 107–123

Wodzińska, A. (2012). Tell el-Retaba 2009: The pottery, Polish Archaeology in the Mediterranean, 21, 124–133

Wodzińska, A. (2012). Imported Vessels Found in Tell el Retaba – Signs of Egypt International Contacts, Journal of Ancient Egyptian Interconnections, 4/4, 1–2

Górka, K. & Rzepka, S. (2011). Infant burials or infant sacrifices? New discoveries from Tell el-Retaba, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo, 67, 99–106

Gromadzka, S. & Rzepka, S. (2011). Two flails in the king’s hands – unusual royal iconography on a scarab from Tell el-Retaba”, Studien zur Altägyptischen Kultur, 40, 103–112

Rzepka, S., Hudec, J. & Herbich, T. (2011). Tell el-Retaba 2008: Excavations and geophysical survey, Polish Archaeology in the Mediterranean, 20, 129–145

Rzepka, S., Hudec, J., Jarmużek, Ł., Wodzińska, A., Malleson, C., Misiewicz, K., Małkowski, W. & Bogacki, M. (2011). New Kingdom and Third Intermediate Period in Tell el-Retaba. Results of the Polish-Slovak Archaeological Mission, seasons 2009–2010, Ägypten und Levante, 21, 129–184

Wodzińska, A. (2011). Tell el-Retaba 2008: The Pottery, Polish Archaeology in the Mediterranean, 20, 146–152

Wodzińska, A. (2011). Pottery and Chronology. Preliminary Remarks on Ceramic Material from Tell el-Retaba. In: D. Aston, B. Bader, C. Gallorini, P. Nicholson & S. Buckingham, Under the Potter’s Tree. Studies on Ancient Egypt Presented to Janine Bourriau on the Occasion of her 70th Birthday, Peeters Publishers and Booksellers (=Orientalia Lovaniensia Analecta 204) (pp. 1015–1036), Leuven–Paris–Walpole, MA: Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies

Jarmużek, Ł. (2010). Loom-weights or net-weights?, Göttinger Miszellen, 226, 17–24

Jarmużek, Ł. & Rzepka, S. (2010). Pottery figurine from Tell el-Retaba, Göttinger Miszellen, 224, 65–70

Rzepka, S., Hudec, J., Gajdoš, V. & Rozimant, K. (2010). Tell el-Retaba, season 2007, Polish Archaeology in the Mediterranean, 19, 143–151

Rzepka, S., Wodzińska, A., Hudec, J. & Herbich, T. (2009). Tell el-Retaba 2007–2008, Ägypten und Levante, 19, 241–280