W grudniu 2008 roku w Banganarti (Sudan Północny) zakończył się pierwszy etap odbudowy Rafaelionu, unikatowej budowli łączącej w sobie funkcje kościoła i szpitala. Prace terenowe zrealizowano w listopadzie-grudniu 2008 roku dzięki dotacji MSZ udzielonej w ramach programu Polska Pomoc.
Rafaelion w Banganarti po zakończeniu prac kampanii styczeń–luty 2008. Narożnik południowo-wschodni, nad którym w listopadzie-grudniu umieszczono stalowy model kopuły, oznaczony jest strzałką na zdjęciu po lewej.
Odbudowa narożnika południowo-wschodniego i umieszczenie nad nim stalowego modelu (szkieletu) kopuły w skali 1:1 jest częścią całościowej rekonstrukcji, obliczonej na kilka lat. Prace rekonstrukcyjne i konserwatorskie poprzedziły wieloletnie badania archeologiczne (prowadzone od roku 2002) i studia komparystyczne. Ich pierwszoplanowym celem, była rekonstrukcja bryły Rafaelionu w kształcie zbliżonym do oryginału przy zapewnieniu budowli oraz zwiedzającym maksimum bezpieczeństwa. Kluczowym problemem była ocena wytrzymałości oryginalnych partii murów oraz stabilności gruntu przy zmieniającym się poziomie wód gruntowych. Badano różne sposoby fundamentowania i różne rodzaje zapraw, użytych w poszczególnych częściach budowli. W wyniku tych prac udało się określić ekstremalne parametry rekonstrukcji, które gwarantują 100 procentowe bezpieczeństwo, nawet gdyby wszystkie niesprzyjające czynniki – opady deszczu, huraganowy wiatr, wysoki wylew Nilu – wystąpiły jednocześnie. Ustalono, przede wszystkim, jak wysoko można odbudowywać oryginalne ściany, aby nie powtórzyła się katastrofa sprzed 600 lat, kiedy to bryła Rafaelionu zaczęła pękać pod naciskiem piętra i kopuły centralnej (12 metrowej wysokości). Wziętych zostało pod uwagę sześć wersji rekonstrukcji.
Wersja A rekonstrukcji Rafaelionu z piętrem i kopułą centralną sięgającą poziomu 17 metrów nad posadzką. Wersja B rekonstrukcji Rafaelionu z kopułą centralną sięgającą poziomu 15 metrów ponad posadzką. Wersja C rekonstrukcji Rafaelionu, bez pierwszego piętra, ale za to z galerią nad nawami bocznymi. Wersja E rekonstrukcji Rafaelionu z galerią zamiast pierwszego piętra, z kopułą do 12 metrów.Wersja F rekonstrukcji Rafaelionu z pierwszym piętrem na wysokości około 6 metrów nad posadzką.Wersja G (przyjęta do realizacji) z kopułą do wysokości 12 metrów, z piętrem na poziomie 5,4 metra nad posadzką.
Wybrano wersję G, bo dawała największe gwarancje bezpieczeństwa i – w świetle zgromadzonych danych – wydawała się najbardziej wierna oryginałowi. W wyniku powyższych działań powstał projekt architektoniczny kopuły południowo-wschodniej oraz ogólna koncepcja rekonstrukcji całości założenia. Wizualizacja 3D wersji G rekonstrukcji Rafaelionu przyjetej do realizacji.W pierwszej kolejności do rekonstrukcji przeznaczony został narożnik południowo-wschodni, który zgodnie z przyjętym harmonogramem został nadbudowany do wysokości 470 cm, a następnie zwieńczony stalowym modelem (szkieletem) kopuły.Wertykalne zdjęcie lotnicze (latawcowe) wykonane nad Rafaelionem w połowie grudnia 2008 roku. Nad narożnikiem południowo-wschodnim (lewy dolny na zdjęciu) umieszczony jest już stalowy model (szkielet) kopuły.Zadanie wyspawania modelu (szkieletu) kopuły (w skali 1:1) wraz z kwadratową podstawą zostało powierzone Melekowi Omarowi Ibrahimowi, właścicielowi najlepszego warsztatu spawalniczego w okolicy. Ogólne warunki realizacji przedsięwzięcia i szczegóły techniczne zostały mu przedstawione już 8 listopada 2008 roku, zaraz po przyjeździe misji do Banganarti.
Prace spawalnicze nad modelem kopuły w skali 1: 1 rozpoczęły się 9 listopada. Najtrudniejszym zadaniem było precyzyjne wygięcie rur tworzących użebrowanie kopuły. Spawacz Melek Omar Ibrahim przy pracy nad szkieletem kopuły. Po kilku nieudanych próbach ręcznego gięcia rur rozgrzanych palnikiem gazowym i wypełnionych piaskiem, wykonane zostało specjalne urządzenie, które przy odrobinie wyobraźni można nazwać giętarką (będzie ono używane do wykonania trzech pozostały kopuł, których wymiary są identyczne, jak tej wykonanej w roku 2008).
20 listopad 2008, godzina 8.00 rano, gotowy model kopuły stoi przed warsztatem Meleka Omara Ibrahima w Banganarti.W końcu Melek wygiął komplet rur z zegarmistrzowska precyzją i zespawał całą kopułę o średnicy 3,70 metra. Kopuła została szczęśliwie przeniesiona przez dziesięciu ludzi przez gęsty gaj palmowy (circa 600 metrów) i pozostawiona przy narożniku południowo-wschodnim Rafaelionu. Trzeba było ją jeszcze zabezpieczyć przed korozją i pomalować białą farbą olejną. Jednocześnie zaczęły się prace nad konstrukcją rampy, po której kopuła miała być wciągnięta na swoje miejsce.
21 listopada 2008 roku, godzina 6,30. Dziesięciu pracowników zatrudnionych na wykopaliskach przenosi stalowy model kopuły z warsztatu Meleka Omara Ibrahima do Rafaelionu.
21 listopada 2008 roku, godzina 7:00. Stalowy model kopuły dociera na miejsce.Tynkowanie wstępne (obrzut) narożnika południowo-wschodniego. Zielona plandeka chroni nasłonecznioną (południową) ścianę przed zbyt szybkim wysychaniem.
28 listopada 2008 roku, godzina 13.00. Narożnik południowo-wschodni po drugim tynkowaniu (narzut).
Narożnik południowo-wschodni z modelem kopuły, widoki kolejno (od lewej): od strony południowej, południowo-wschodniej i południowo-zachodniej.
Równocześnie z pracami nad spawaniem, montażem szkieletu (modelu) kopuły nad tzw. diakonikonem, który znajdował się w narożniku południowo-wschodnim, trwały prace nad transferem inskrypcji greckich z przeznaczonych do rozbiórki filarów w części wschodniej Rafaelionu na specjalnie w tym celu odbudowane ściany działowe w części zachodniej. Rozebrano dwa filary (FE.08), mimo iż projekt przewidywał rozbiórkę jednego.Miejsce osadzenia kopuły (K.I.08) naniesione na plan Rafaelionu. Symbolem F.E.08 (oraz czerwonym kolorem) oznaczone są dwa filary w części wschodniej, które zostały zdemontowane w czasie ostatniego sezonu. S.D/08 to zrekonstruowane ściany działowe w części zachodniej, w które wklejono inskrypcje z filarów F.E.08.
Transferu tynków dokonano metodą stacco. Warstwa pobiały została utwardzona paraloidem B67 w 2% roztworze acetonu. Inskrypcje zabezpieczano bibułą japońską (dwie warstwy) sklejoną klejem skórnym w wodnym roztworze (1 część kleju, 7 części wody). Lico wzmocniono dwiema warstwami mocnej i cienkiej tkaniny poliestrowej, która przy poprzednich transferach wykazała swoją wyższość nad bawełną i lnem, które z powodu swej spoistości spowalniają lub wręcz uniemożliwiają penetrację kleju i dobrą przyczepność tkaniny do ściany. Brzegi tkaniny zostały przymocowane do drewnianej ramy, która z kolei została podwieszona do stalowej konstrukcji dachu. Następnie filary zostały rozebrane, cegła po cegle. Odspojone w ten sposób inskrypcje ułożone płasko na stołach i zeszlifowano warstwy przylegającego do nich tynku do nie więcej niż dwóch centymetrów. Następnie inskrypcje zostały nasączone roztworem wody i alkoholu etylowego (w stosunku 1: 1) w celu zmniejszenia napięcia powierzchniowego. Odwrocia potraktowano dyspersją mowilithu w wodzie (1:10). Tak przygotowane transfery zostały wklejone przy użyciu zaprawy wapiennej w ściany działowe w części zachodniej Rafaelionu (ponieważ część zachodnia Rafaelionu jest lustrzanym odbiciem części wschodniej pilnowano zasady, aby poszczególne fragmenty wklejane były na swoje miejsca).
Odbudowane ściany działowe w zachodniej części Rafaelionu.
Ściany działowe w części zachodniej zostały wymurowane i otynkowane do końca listopada 2008. Wklejanie transferów obywało się nieprzerwanie do 12 grudnia. Łącznie przeniesiono i umieszczono w nowym miejscu sześć transferów. Dwa kolejne zostały odcięte od ścian i przygotowane do wmurowania w roku przyszłym.
Transfery tynków przeniesione z rozebranych filarów w części wschodniej Rafaelionu, umieszczone w odbudowanych ścianach części zachodniej.
Oprócz ścian wybudowanych w czasie sezonu listopad-grudzień 2008 otynkowano większość tych wzniesionych ponad oryginalnymi reliktami murów Rafaelionu, w części zachodniej i południowej. Skład tynku został ustalony w wyniku prób. Najlepsze rezultaty osiągnięto mieszając gaszone wapno, gruboziarnisty piasek (ramla hiszna), przesiany muł nilowego (turab) oraz wodę. Tynk nakładany był przez lokalnych tynkarzy (Obeida Hassan, Awadallah Abdallah Nasir, Usama Mohammed Hassan).
21 grudzień 2008 roku, tzw. kaplica świętych anargyroi Kosmy i Damiana w chwilę po otynkowaniu zrekonstruowanych (nadbudowanych) ścian i uzupełnieniu cegieł w posadzce (tynki i posadzka są jeszcze wilgotne, stąd ciemne plamy na zdjęciu, które wykonane zostało w dni wyjazdu misji).
Projekt Rafaelion jest projektem kilkuletnim. Jego długofalowym celem jest pobudzenie lokalnej aktywności ekonomicznej i wrażliwości kulturalnej. Banganarti ma szanse stać się tym, czym było tysiąc lat temu, czyli tętniacym życiem celem pielgrzymek i wizyt ludzi obu wyznań, którzy przybywali tu nie tylko w nadziei odzyskania utraconego zdrowia. Ukrytym celem tych długich podróży było spotkanie z majestatem Rafaelionu, miejscem niezwykłym na mapie Nubii chrześcijańskiej, wokół którego znajdywały się groby władców Nubii, za życia doznających czci jako namiestnicy Boga na ziemi.
Bogdan Żurawski
*
Projekt Rafaelion finansowany przez MSZ jest realizowany we współpracy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW im. Prof. Kazimierza Michałowskiego oraz z Sudańską Narodową Korporacją Starożytności i Muzeów.