Tell el-Murra

Tell el-Murra

• Nazwa projektu:

  Polska Ekspedycja do Północno–Wschodniej Części Delty Nilu

  Strona projektu:

  www.murra.pl

• Typ stanowiska:

  osada, cmentarzysko

  Lokalizacja:

  Egipt
  Delta Nilu
  Około 100 km na północny-wschód od Kairu

  Datowanie:

  – Okres Predynastyczny (Kultura Dolnoegipska)
  – Okres Wczesnodynastyczny (I–II dynastia)
  – Stare Państwo (III–VI dynastia)
  – Datowanie bezwzględne: ok. 3500–2200 p.n.e.

Najciekawsze odkrycia:

– odkrycie pozostałości kultury dolnoegipskiej oraz określenie początków osadnictwa w Tell el-Murra na ok. 3500 lat p.n.e.
– odkrycie pozostałości wskazujących na wyjątkowo wysoki wylew Nilu, który najprawdopodobniej zniszczył dużą część osady pod koniec rozwoju kultury dolnoegipskiej
– potwierdzenie występowania przerwy osadniczej w Tell el-Murra (w okresie Naqada IID) pomiędzy schyłkiem kultury dolnoegipskiej, a okresem bezpośrednio poprzedzającym powstanie państwa egipskiego
– uzyskanie danych o architekturze osadniczej (zarówno konstrukcje, jak i materiał archeologiczny) z czasów II i III dynastii), co jest ważne wobec małej liczby przebadanych osad z tego wciąż stosunkowo słabo poznanego okresu
– odsłonięcie instalacji związanych z wypiekiem pieczywa
– stwierdzenie różnic pomiędzy pochówkami czasów I–II dynastii z Tell el-Murra w porównaniu do innych cmentarzysk Delty tego samego okresu.

Historia badań:

Badane w latach:

2008, 2010, co roku do chwili obecnej

Typ badań:

badania powierzchniowe, badania wykopaliskowe

Kierownicy badań:

Mariusz Jucha, Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie (2008- )
Grzegorz Bąk-Pryc, Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie (2013- )

Instytucje współpracujące:

– Instytut Archeologii, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
– Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego

Informacje dodatkowe:

W roku 2008 Polska Ekspedycja Archeologiczna do Północno-Wschodniej części Delty Nilu rozpoczęła prace badawcze w prowincji Ash-Sharqiyyah. Celem badań było zlokalizowanie stanowisk z przełomu IV i III tysiąclecia p.n.e. Występowanie materiału ceramicznego z tego okresu potwierdzono na następujących stanowiskach: Tell el-Murra, Tell Abu el-Halyat, Tell el-Akhdar, Gezira el-Faras oraz prawdopodobnie Minshat Radwan. Spośród nich do dalszych badań wybrane zostało stanowisko Tell el-Murra.

Badania w Tell el-Murra realizowane były w ramach projektów:
– „Osady wschodniej części Delty Nilu w okresach pre- i wczesnodynastycznym i ich rola w rozwoju handlu z Bliskim Wschodem” – projekt finansowany ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (grant nr 2195/B/H03/2009/36, przekazany w toku realizacji do Narodowego Centrum Nauki), okres realizacji 03.07.2009 –02.05.2012.
– „Pomiędzy Południowym Egiptem a Kanaanem. Rozwój i upadek, położonej na szlaku handlowym osady z IV–III tys. p.n.e. w Tell el-Murra” – projekt finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2013/09/B/HS3/03588, okres realizacji 06.02.2014–05.12.2016.

Opis stanowiska i badań:

Stanowisko Tell el-Murra położone jest we wschodniej części Delty Nilu, około 100 km na północny-wschód od Kairu. Tell kryjący pozostałości starożytnej osady oraz cmentarzyska wznosi się na wysokość ok. 3 do 4 m powyżej poziomu otaczających go pól uprawnych /Fig. 1/.

Tell el-Murra było jednym ze stanowisk objętych w latach 2008, 2010–2011 badaniami powierzchniowymi realizowanymi na obszarze wschodniej części Delty Nilu, w prowincji Ash-Sharqiyyah. Wykopaliska potwierdziły występowanie warstw należących do okresu predynastycznego, wczesnodynastycznego oraz Starego Państwa. Historia Tell el-Murra obejmuje więc 1300 lat (ok. 3500–2200 p.n.e.).

Prace sondażowe do 2011 koncentrowały się w trzech częściach tellu: południowo-zachodniej (sondaże S3 oraz S2), północno-wschodniej (sondaż S1) oraz wschodniej (wykop S4). Stanowisko wytypowane zostało do prowadzenia dalszych regularnych badań wykopaliskowych w oparciu o analizę materiału zebranego z powierzchni oraz sondaży, a także wyniki badań geofizycznych oraz odwiertów geologicznych. W oparciu o ceramikę zebraną z powierzchni oraz sondaży (S1, S3, S4) eksplorowanych w latach 2010–2011 możliwe było również wstępne określenie chronologii osady, która istniała od ok. 3500 p.n.e. do ok. 2200 p.n.e. Ustalenia te zostały potwierdzone w toku dalszych badań w latach 2014–2016. Pozwoliły one również na wydzielenie kolejnych etapów wzrostu oraz upadku znaczenia osady.

Najstarsza osada, założona została w okresie predynastycznym, przez ludność należącą do rozwijającej się w północnej części Egiptu kultury dolnoegipskiej. Jej pozostałości przebadane zostały dotychczas w obrębie wykopów S1 (2011) oraz S4 (2016). Badania w roku 2016 roku, potwierdziły również wcześniejsze przypuszczenia, co do przerwy osadniczej w okresie Nagada IID, pomiędzy schyłkiem kultury dolnoegipskiej, a okresem bezpośrednio poprzedzającym powstanie państwa egipskiego.

Do ponownego zasiedlenia stanowiska doszło dopiero pod koniec okresu predynastycznego (tzw. okres protodynastyczny), być może na krótko przed zjednoczeniem. Osada funkcjonowała również w okresie wczesnodynastycznym (I–II dynastia) /Fig. 4/. Jej rozmiary uległy jednak wówczas zmniejszeniu, wraz z przeznaczeniem na cmentarzysko części południowo-zachodniej, zajmowanej dotychczas przez konstrukcje osadnicze (wykop S3). Wśród odsłanianych grobów tego okresu /Fig. 5, 6, 7/, znaczący udział mają pochówki w ceramicznych trumnach /Fig. 8/.

W okresie Starego Państwa (III–VI dynastia), osadnictwo skupiało się również tylko w części wschodniej (wykop S4) oraz północnej (wykop T5 i materiał zebrany z powierzchni tellu) /Fig. 2, 3/. Badania z lat 2013–2016 wykazały, że pomimo prawdopodobnie krótkiego kryzysu oraz zmniejszenia rozmiarów osady, okres wczesnodynastyczny (dynastie I i II), a zwłaszcza pierwsza połowa Starego Państwa (dynastie III i IV) były dla mieszkańców Tell el-Murra czasem pomyślności. Natomiast kolejny okres zmniejszenia znaczenia nastąpił dopiero w drugiej połowie Starego Państwa (dynastie V i VI), na co wskazują odsłonięte w latach 2013–2014 pozostałości osadnicze, bardzo skromne w porównaniu z okresami poprzednimi. Pod koniec tego okresu, w czasach VI dynastii, doszło do całkowitego opuszczenia stanowiska, a dotychczasowe badania nie dostarczyły materiału z późniejszych okresów.

W trakcie badań na osadzie odsłonięto rozbudowane konstrukcje osadnicze (budynki o charakterze mieszkalno-gospodarczym, silosy, jamy zasobowe, miejsca wypieku pieczywa), które dostarczają ważnych danych do poznania architektury egipskiej. Znaleziska ruchome z osady obejmują m.in. liczne żarna, rozcieracze, wkładki sierpowe, szczątki roślinne oraz kości zwierzęce. W świetle zebranych dotychczas danych przyjąć można, że podstawowym źródłem utrzymania mieszkańców Tell el-Murra było rolnictwo, hodowla i rybołówstwo. Obecność produktów importowanych, potwierdza jednocześnie istnienie kontaktów z innymi obszarami.

Badania na cmentarzysku wskazują m.in. na różnice co do pochówków pomiędzy współczesnymi sobie stanowiskami Delty. Dotyczy to zwłaszcza stwierdzonego w Tell el-Murra zwyczaju chowania zmarłych w ceramicznych trumnach, co jest interesujące w świetle całkowitego braku takich trumien na niektórych z sąsiednich cmentarzysk tego samego okresu (np. Tell el-Farcha, Minszat Abu Omar).

Wykopaliska prowadzone obecnie w Tell el-Murra obejmują przede wszystkim część południowo-zachodnią (wykop S3) gdzie odsłaniane są groby z okresu wczesnodynastycznego, a także pozostałości starszej osady oraz część północno-wschodnią (wykop T5) gdzie badane są pozostałości osady funkcjonującej do końca okresu Starego Państwa

Galeria: