Banganarti

Banganarti

  • Nazwa projektu:

    Polska Ekspedycja Archeologiczna do Banganarti i Selib
    Polish Archaeological Expedition to Banganarti and Selib

    Facebook:

    www.facebook.com/Banganarti

  • Typ stanowiska:

    Osada z kościołem, ufortyfikowana

    Lokalizacja:

    Sudan
    Starożytna Nubia
    Królestwo Makuria

    Datowanie:

    – Średniowiecze (VI/VII–XVI wiek n.e.)

Najciekawsze odkrycia:

– Rafaelion, kościół – sanktuarium pielgrzymkowe dedykowane Archaniołowi Rafałowi
– Elementy fortyfikacji z murem obwodowym, zbudowanym w całości z cegły suszonej
– Malowidła ścienne wewnątrz Rafaelionu, wśród których obok świętych i Archaniołów znajdują się przedstawienia nubijskich władców i dostojników
– Inskrypcje pielgrzymie, łącznie około 1000, pozostawione na ścianach Rafaelionu
– Kamienne stele nagrobne z epitafiami w języku greckim
– Zestaw kompletnie zachowanych ceramicznych naczyń liturgicznych

Historia badań:

Badane przez misję CAŚ UW w latach:

1998–2020
(badania kontynuowano bez udziału CAŚ UW)

Typ badań:

Wykopaliska archeologiczne oraz działania konserwatorsko-rekonstrukcyjne

Kierownicy badań:

Bogdan Żurawski, Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN

Instytucje współpracujące:

– Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego
– Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN
– Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego (od 2016)
– National Corporation for Antiquities and Museums

Informacje dodatkowe:

Na lata 2014–2019 projekt otrzymał dofinansowanie przyznane przez The Qatar-Sudan Archaeological Project. Realizowany jest też projekt „Archanioły i szarańcza. Życie codzienne w Banganarti, centrum pielgrzymkowym nad środkowym Nilem, między VI a XVI wiekiem”: grant NCN w ramach programie OPUS, nr 2016/21/B/HS3/03724, przyznany na okres 2017–2020.

Stanowisko po raz pierwszy odnotowane zostało archeologicznie w 1984 r., w trakcie prospekcji doliny Nilu prowadzonej na odcinku między el-Khandak a Fakrinkotti przez ekspedycję z Royal Ontario Museum. Stanowisko oznaczone zostało numerem ROM 53. W 1998 roku ponownie znalazło się w obszarze prospekcji, tym razem prowadzonej przez polską misję archeologiczną pod kierownictwem Bogdana Żurawskiego w ramach Southern Dongola Reach Survey (nr stanowiska SDRS Bng1). Wówczas również stanowisko zostało zadokumentowane na zdjęciach lotniczych. Działania te zapoczątkowały obecność polskiej misji archeologicznej w Banganarti, gdzie w 2001 r. rozpoczęły się regularne badania wykopaliskowe.

Dodatkowe prace badawcze Polskiej Ekspedycji Archeologicznej do Banganarti i Selib

Polska Ekspedycja Archeologiczna do Banganarti i Selib, poza regularnymi badaniami wykopaliskowymi uczestniczyła w kilku kampaniach ratowniczych związanych z budową tam na Nilu, których efektem jest zalewanie rozległych obszarów doliny Nilu. Między 2005 a 2010 rokiem badania ratownicze prowadzone były w rejonie IV katarakty w ramach projektu Meroe Dam Archaeological Salvage Project. W 2013 r. prospekcje terenowe prowadzone były w regionie III i V katarakty, gdzie dokumentacji poddane zostały przede wszystkim budowle obronne (twierdze Shofein i Marakul). Prace dokumentacyjne twierdz w okolicach III katarakty kontynuowane były w 2016 r. (Fagirinfenti i Kisenfarki), a w kolejnych latach objęły także badania etnoarcheologiczne (okolice wsi Jawgul).

Opis stanowiska i badań:

Banganarti (toponim o pochodzeniu staronubijskim, dosłownie „wyspa szarańczy”), położone jest na prawym brzegu Nilu, ok 10 km w dół rzeki od Starej Dongoli, dawnej stolicy chrześcijańskiego królestwa Makurii /1/. Stanowisko archeologiczne, którego centralną część stanowił wyniosły kom, przez miejscową ludność określany również jako kom es-Sinad lub Dżebel en-Nasara, położone jest w pasie oddzielającym pola uprawne od zabudowań współczesnej wsi /2, 3/. Badania odsłoniły tu pozostałości kościoła i otaczającej go, gęsto zabudowanej i ufortyfikowanej osady.

W pierwszych sezonach prace skoncentrowane były na centralnej, najwyższej części komu, kryjącej pozostałości budowia sakralnej, o nietypowym dla kościołów nubijskich planie. W kwadratowej bryle o boku 25 m zamkniętych było 18 kaplic/pomieszczeń rozmieszczonych symetrycznie wokół czterech centralnych filarów, które najpewniej stanowiły oparcie dla kopuły. W zachodnich narożnikach budowli znajdowały się klatki schodowe, natomiast siedem kaplic po stronie wschodniej zamykały apsydy, za którymi znajdowały się jeszcze dwa wąskie pomieszczenia. Wzdłuż północnej, południowej i zachodniej ściany biegły portyki. Kościół ten wzniesiony został na miejscu starszej budowli, której ściany, zniwelowane na wysokości ok. 2 m powyżej posadzki, wykorzystano jako fundament dla późniejszej inwestycji.

Obie budowle, określone jako Górny i Dolny Kościół, kilkakrotnie poddawane były przebudowom zmieniającym układ i wygląd ich wnętrz. Najstarszy kościół w Banganarti wzniesiony został prawdopodobnie około przełomu VI i VII wieku i był co najmniej trzykrotnie poddawany zmianom architektonicznym, zaczynając od typowej dla Nubii trójdzielnej budowli, a kończąc na planie zbliżonym do krzyża. Ten ostatni układ typowy jest dla założeń kommemoratywnych; w przypadku Dolnego Kościoła taką funkcję wiąże się z pochówkami odkrytymi po dwóch stronach pomieszczenia na wschodnim krańcu budowli.

Budowa Górnego Kościoła datowane jest na drugą połowę XI wieku. Prawdopodobnie do XV wieku budowla funkcjonowała jako miejsce kultu chrześcijańskiego. Patronem tego kościoła (i zapewne także kościoła starszego) był Archanioł Rafał, stąd określenie: Rafaelion /4, 5, 6/. Przez kilka stuleci wokół kościoła rozwijał się ruch pielgrzymkowy, którego świadectwem są inskrypcje pozostawione na ścianach Rafaelionu przez licznych odwiedzających. Na tynkach zachowało się około 1000 napisów /12, 13/, głównie w języku greckim i staronubijskim lub ich mieszance.

Do najważniejszych odkryć w Banganarti należą malowidła, które zdobiły wnętrze Rafaelionu /7, 8, 9, 10, 11/. Dla apsyd wschodniego rzędu charakterystyczna jest dekoracja w postaci dużych scen figuralnych, na których przedstawiany jest archanioł w otoczeniu apostołów, biorący w opiekę nubijskiego króla. W innych pomieszczeniach malowidła ukazują również sceny biblijne lub apokryficzne, a także świętych, w tym Kosmę i Damiana, oraz postaci świeckie, nubijskich władców i wysokich dostojników.

Poza wykopaliskami w centralnej części komu prowadzone były też badania muru obwodowego /17/, który wyznaczał zasięg osady w obszarze zbliżonym do prostokąta o bokach około 120 m na 90 m. Mur i znajdujące się w jego obrębie okrągłe lub półokrągłe wieże na niektórych odcinkach zachowane były do wysokości 3,5 m i w całości zbudowane były z cegły suszonej.

W ostatnich latach badania wykopaliskowe przeniosły się na obszar zabudowań między kościołem a murem obwodowym. Znajdują się tam zarówno typowe domy mieszkalne, jak i budowle o charakterze publicznym, a także przestrzenie, których przeznaczenie związane było z obecnością pielgrzymów. Badania dostarczyły także licznych zabytków ruchomych. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowi oczywiście ceramika o rozpiętości chronologicznej od końca VI wieku do niemal XVI wieku. Kamienne narzędzia, drobne przedmioty szklane i metalowe dopełniają obrazu życia codziennego w średniowiecznym Banganarti /18/.

Inne materiały na temat misji:
Informacje o badaniach:

Sezon po sezonie – „Newsletter PCMA”:

Uniwersytet Rzeszowski: Banganarti, Sudan

Wydarzenia związane z projektem

2017, styczeń: Seminarium PCMA – dr Michał Dzik
2014, kwiecień: Wykład – Hymny liturgiczne z dolnego kościoła w Banganarti
2008, grudzień: Projekt Rafaelion

Informacje w mediach:

2013, marzec: Polskie wykopaliska w Sudanie

Bibliografia projektu:

Osypińska, M., & Żurawski, B. (2020). Pork for pilgrims: Livestock breeding and meat consumption at medieval Banganarti, Nubia. Antiquity, 94(373), 164–178. doi:10.15184/aqy.2019.235

Drzewiecki, M. (2017). The medieval fortifications at Banganarti after the 2016 season, Archaeological research in 2015 and 2016, Polish Archaeology in the Mediterranean, 26/1, 301–309.

Dzik, M. (2017). The North-East living quarter of the medieval pilgrim centre in Banganarti. Archaeological research in 2015 and 2016, Polish Archaeology in the Mediterranean, 26/1, 289–300.

Żurawski, B. (2017). Fieldwork in 2015/2016 in the Southern Dongola Reach and the Third Cataract Region, Polish Archaeology in the Mediterranean, 26/1, 269–288.

Bury, M. (2016). Osteoarchaeological analyses of skeletal material from Selib 1 and Banganarti (2013/2014 and 2014/2015 seasons). Appendix to Żurawski, B. Banganarti and Selib in the 2013/2014 and 2014/2015 seasons, Polish Archaeology in the Mediterranean, 25, 385–400.

Cedro, A. (2016). Pottery from Selib. Preliminary report (2013/2014 and 2014/2015 seasons). Appendix to Żurawski, B. Banganarti and Selib in the 2013/2014 and 2014/2015 seasons, Polish Archaeology in the Mediterranean, 25, 370–385.

Żurawski, B. (2016). Banganarti and Selib in the 2013/2014 and 2014/2015 seasons, Polish Archaeology in the Mediterranean, 25, 349–402.

Żurawski, B. (2016). Banganarti Nativity: Enkolpion with scene of the Birth of Jesus from House BA/2015 in Banganart, in: A. Łajtar, A. Obłuski, and I. Zych (Eds), Aegyptus  et Nubia christiana. The Włodzimierz Godlewski jubilee volume on the occasion of his 70th birthday, Warsaw: PCMA UW, 647–657.

Ospińska, M. (2015). Faunal remains from the fortified settlement around the church at Banganarti in Sudan. Polish Archaeology in the Mediterranean, 24/1, 411–424.

Żurawski, B. (2015). Banganarti and Selib in 2011/2012 and 2013. Polish Archaeology in the Mediterranean, 24/1, 369–388.

Drzewiecki, M. (2014). The eastern tower at Banganarti 1. Polish Archaeology in the Mediterranean, 23/1, 343–356.

Żurawski, B. (2014). Banganarti on the Nile. An archaeological guide, Warsaw (Artibus Mundi).

Żurawski, B. (2014). Kings and Pilgrims. St Raphael Church II at Banganarti, mid-eleventh to mid-eighteenth century, Warsaw: Wydawnictwo Neriton / IKŚiO PAN.

Żurawski, B. (2014). Meroitic to Medieval Occupation Upriver from Dongola. Excavations at Banganarti and Selib in 2010. In D.A. Welsby and J.R. Anderson (Eds.), The Fourth Cataract and Beyond (=British Museum Publications on Egypt and Sudan 1), Leuven: Peeters Press, 887–900.

Żurawski, B., Cedro, A., Hajduga, R., Skowrońska, E., Solarska, K., Badowski, T. (2014). Banganarti and Selib: season 2011. Polish Archaeology in the Mediterranean, 23/1, 323–342.

Drzewiecki, M. (2013). The enclosure walls of Banganarti and Selib after the 2010 season. Polish Archaeology in the Mediterranean, 22, 295–307.

Żurawski, B., Stępnik, T., Drzewiecki, M., Badowski, T., Cedro, A., Molga, K., Solarska, K., Włodarski, T. (2013). Banganarti and Selib. Season 2010. Polish Archaeology in the Mediterranean, 22, 273–294.

Żurawski, B. (2012). St Raphael Church I at Banganarti, mid-sixth to mid-eleventh Century. An introduction to the site and the epoch (=Gdańsk Archaeological Museum African Reports 10), Gdańsk: Gdańsk Archaeological Museum.

Deptuła, A. (2011). Inscription with liturgical hymn from the Lower Church in Banganarti. Polish Archaeology in the Mediterranean, 20, 267–272.

Drzewiecki, M. (2011). Banganarti fortifications in the 2008 season. Polish Archaeology in the Mediterranean, 20, 271–282.

Żurawski, B. (2011). Banganarti and Selib. Two field seasons in 2008. Polish Archaeology in the Mediterranean, 20, 251–266.

Drzewiecki, M. (2010). Excavating the curtain wall in Banganarti in 2007. Polish Archaeology in the Mediterranean, 19, 342–358.

Moryto-Naumiuk, D., Piekacz, L. (2010). Conservation works in 2007. Appendix to Żurawski, B. T., Banganarti. Archaeological Excavation of the Site in 2007, Polish Archaeology in the Mediterranean, 19, 339–341.

Osypińska, M. (2010). Faunal remains from Banganarti, season 2007. Polish Archaeology in the Mediterranean, 19, 359–368.

Piasecki, K. (2010). Examination of Human Bones from Banganarti and Tanqasi, 2007. Appendix to Żurawski, B.T., Banganarti. Archaeological Excavation of the Site in 2007 Polish Archaeology in the Mediterranean, 19, 336–338.

Żurawski, B. T. (2010). Banganarti. Archaeological Excavation of the Site in 2007. Polish Archaeology in the Mediterranean, 19, 327–335.

Bagińska, D. (2008). Pottery from Banganarti, Season 2006. Polish Archaeology in the Mediterranean, 18, 410–425.

Drzewiecki, M. (2008). The curtain wall in Banganarti: Results of research in 2006. Polish Archaeology in the Mediterranean, 18, 403–409.

Łajtar, A. (2008). Banganarti 2006: The Inscriptions. Polish Archaeology in the Mediterranean, 18, 396–401.

Łajtar, A. (2008). Late Christian Nubia through Visitors. Inscriptions from the Upper Church at Banganarti. in: W. Godlewski and A. Łajtar (eds.) Between the Cataracts. Proceedings  of  the Conference for Nubian Studies. Warsaw  University, 27 August – 2 September 2006, part one : Main Papers, (=PAM Supplement Series 2.1), Warsaw: Polish Centre of Mediterranean Archaeology (Warsaw University Press), 321–333.

Moryto-Naumiuk, D. (2008). Conservation work in Banganarti 2006. Polish Archaeology in the Mediterranean, 18, 426–431.

Żurawski, B. (2008). Banganarti. The 2006 Season. Polish Archaeology in the Mediterranean, 18, 385–395.

Żurawski, B. (2008). The Churches of Banganarti, 2002–2006. In W.Godlewski and A. Łajtar (Eds.) Between the Cataracts. Proceedings of the Conference for Nubian Studies. Warsaw  University, 27 August –  2 September 2006, part one : Main Papers, (=PAM Supplement Series 2.1), Warsaw: Polish Centre of Mediterranean Archaeology (Warsaw University Press), 303–321.

Łajtar, A. (2007). New Finds of Funerary Inscriptions in Banganarti, JJP 37, 135–152.

Żurawski, B. (2007) The Anastasis Scene from the Lower Church III at Banganarti (Upper Nubia). Études et Travaux, 21, 162–182.

Żurawski, B. (2007). Banganarti 2004/2005. Polish Archaeology in the Mediterranean 17, 301–321.

Calaforra-Rzepka, C. (2005). Banganarti 2004: Conservation report. Polish Archaeology in the Mediterranean, 16, 314–320.

Łajtar, A. (2005). Banganarti 2004. Inscriptions. Polish Archaeology in the Mediterranean, 16, 309–313.

Żurawski, B. (2005). Banganarti. 2004 Season Including Activities at the Fortress of Ed-Deiga. Polish Archaeology in the Mediterranean, 17, 297–308.

Browne, G. M. (2004). An Old Nubian Inscription from Banganarti Church, JJP 34, 23–26.

Jaklewicz, A. (2004). Mud sealings from the Banganarti site. Polish Archaeology in the Mediterranean, 15, 268–271.

Łajtar, A. (2004). Inscriptions from Banganarti, season 2003. Polish Archaeology in the Mediterranean, 15, 253–260.

Łaptaś, M. (2004). Banganarti 2003. The Wall Paintings. Polish Archaeology in the Mediterranean, 15, 244–252.

Osypińska, M. (2004). Faunal remains from the Banganarti church. Polish Archaeology in the Mediterranean, 15, 261–267.

Żurawski, B. (2004). Banganarti. In D.A. Welsby and J.R. Anderson (eds.), Sudan. Ancient Treasures. An Exhibition of Recent Discoveries from the Sudan National Museum [exhibition catalogue][/exhibition], London (The British Museum Press), 220–226.

Żurawski, B. (2004). Banganarti. SDRS season 2003. Polish Archaeology in the Mediterranean, 15, 231–243.

Łajtar, A. (2003). Wall Inscriptions in the Banganarti Churches. A General Note after Three Seasons of Work. JJP 33, 137–159.

Galeria: