Sakkara

Sakkara

• Nazwa projektu:

  Polsko-Egipska Misja Archeologiczna Saqqara
  Polish-Egyptian Archaeological Mission Saqqara

  Logo projektu:

  

  Strony projektu:

  www.saqqara.uw.edu.pl
  www.saqqaraburials.pcma.uw.edu.pl

• Typ stanowiska:

  cmentarzysko

  Lokalizacja:

  Egipt
  Muhafaza Giza
  29°52′17.47″N 31°12′51.3″E

  Datowanie:

  Stare Państwo – okres grecko-rzymski

Najciekawsze odkrycia:

– grobowiec Merefnebefa
– grobowiec Nianchnefertuma
– grobowiec Ichiego
– Sucha Fosa
– Górna Nekropola

Historia badań:

Badane przez misję CAŚ UW w latach:

1987, 1996–2024

(badania kontynuowane bez udziału CAŚ UW)

Typ badań:

badania wykopaliskowe, epigraficzne, antropologiczne, prace konserwatorskie

Kierownicy badań:

Karol Myśliwiec (1987; 1996–2016)
Kamil Kuraszkiewicz (od 2016)

Instytucje współpracujące:

– Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego
– Ministerstwo Starożytności Egiptu

Opis stanowiska i badań:

Przez trzy tysiąclecia starożytne Memfis było jedną z najważniejszych egipskich metropolii – albo jako królewska rezydencja, albo – kiedy stolicę przeniesiono do takich miast jak Teby czy Aleksandria – „druga stolica” ze wspaniałymi pałacami, świątyniami i urzędami. Saqqara to najstarsza i najbardziej prestiżowa część nekropoli tego wielkiego miasta. Polsko-Egipska Misja Archeologiczna działa na terenie położonym na zachód od jej najważniejszego monumentu – Piramidy Schodkowej, grobowca króla Neczericheta, dziś lepiej znanego pod imieniem Dżeser. Przez wiele lat tej części Saqqary poświęcano niewiele uwagi, jednak systematyczne badania archeologiczne prowadzone przez Polsko-Egipską Misję od 1987 roku doprowadziły do odkrycia między innymi nekropoli dworzan z czasów Starego Państwa i założonego później w tym samym miejscu cmentarzyska mieszkańców Memfis z Okresu Późnego i Ptolemejskiego.

Badania w Saqqara są od samego początku multidyscyplinarne i obejmują takie dziedziny jak antropologia, paleozoologia, paleobotanika, czy geologia, a integralną częścią projektu są prace konserwatorskie i związane z nimi badania.

Jednym z najbardziej zagadkowych elementów kompleksu grobowego Neczericheta jest tak zwana Sucha Fosa – ogromny rów wykuty w skalnym podłożu wokół królewskiego grobowca. Prace polskiej misji znacząco przyczyniły się do poznania funkcji tej niezwykłej struktury. Wydaje się, że była ona swego rodzaju drogą najeżoną przeszkodami i pułapkami, którą zmarły władca musiał pokonać, zanim dołączył do bogów w wieczności. Jedną z takich przeszkód mógł być długi korytarz, na którego końcu spoczywał wyjątkowy obiekt: wielki harpun z jałowcowego drewna, ozdobiony wizerunkami węży w charakterystycznym stylu reliefów Dżesera. Dotychczas zbadano tylko niewielki odcinek Suchej Fosy, ale to na niej koncentrują się obecnie prace misji. Polskie badania dostarczają też informacji o powstawaniu kompleksu Piramidy Schodkowej; odkryte zostały pozostałości tymczasowych zabudowań, a także fragmenty wapiennych stel, które wyznaczały obszar budowy.

Początkowo najbliższe otoczenie królewskiego grobowca było strefą sacrum. Dopiero po kilku stuleciach między zachodnim murem kompleksu a brzegiem Suchej Fosy powstało rozległe cmentarzysko, tak zwana Dolna Nekropola. Układające się tarasowo rzędy mastab o ścianach zdobionych pionowymi niszami i występami, imitującymi formę muru Dżesera, zwieńczone monumentalną sylwetką samej piramidy, tworzyły spektakularny i przesycony religijnymi odniesieniami widok.

Pierwszy grobowiec odkryty przez misję należał do Merefnebefa, który zaczynał karierę jako skromny dworzanin pomagający władcy przy porannej toalecie, ale pod koniec życia został mianowany wezyrem – najwyższym dygnitarzem państwa faraonów. Wydaje się, że Merefnebef (a jeszcze aktywniej jego syn) był uwikłany w spisek, który zakończył się zabójstwem monarchy. Właśnie to mogło być powodem oszałamiającej kariery Merefnebefa na dworze jego następcy, ale także nagłego upadku rodziny, kiedy tron odzyskał prawowity dziedzic.

Gdy Merefnebef został wezyrem, ściany jego prawie ukończonej kaplicy grobowej były pokryte pięknymi, wielobarwnymi reliefami przedstawiającymi właściciela z rodziną i służbą w czasie ceremonii i codziennych czynności. Grobowiec nie był jednak dość okazały dla wezyra. Dlatego zaczęto przebudowę; w ostatecznej, niezwykłej formie, skalną kaplicę z dziedzińcem i portykiem wieńczyła imponująca mastaba. Z mastaby przetrwały jedynie niewielkie fragmenty, ale kaplica jest świadectwem kunsztu starożytnych rzeźbiarzy i malarzy (a także burzliwego życiorysu jej właściciela). Tuż obok odkryto równie bogato dekorowany grobowiec dworzanina imieniem Nianchnefertum.

Dotychczas udało się zidentyfikować tu ponad 40 grobów z czasów Starego Państwa, większość w formie ceglanych mastab. Pochowano w nich dworzan, na których barkach spoczywała odpowiedzialność za codzienne funkcjonowanie pałacu królewskiego – o czym świadczą noszone przez nich tytuły, takie jak Zarządca Posiadłości, Szambelan, Majordomus, czy Zarządcy Królewskich Posiłków i Płócien – a także kapłanki bogini Hathor.

W brzegu Suchej Fosy został wykuty grobowiec Ichiego – generała i dowódcy ekspedycji, którego imię od dawna było znane z graffiti pozostawionych na szlaku łączącym Dolinę Nilu z wybrzeżem Morza Czerwonego. Ale dopiero inskrypcje w kaplicy grobowej wskazały, że Ichi mógł podróżować do tajemniczej krainy Punt, około 800 lat przed słynną wyprawą królowej Hatszepsut.

Zmiany klimatyczne pod koniec Starego Państwa przyniosły niszczycielskie deszcze i powodzie, a powtarzające się kataklizmy doprowadziły ostatecznie do porzucenia cmentarzyska. Dopiero po niemal tysiącu lat teren ten zaczął być znowu intensywnie wykorzystywany jako miejsce spoczynku mieszkańców Memfis. Tak zwana Górna Nekropola jest cennym źródłem informacji o ich zdrowiu, warunkach życia i obyczajach. Pochówki te były w większości bardzo skromne: spośród ponad 500 dotychczas odkrytych tylko nieliczne miały drewnianą trumnę lub kartonaż, niekiedy towarzyszyły im amulety albo figurki z brązu.

W 2022 roku projekt „Życie i śmierć w czasach próby: Bioarcheologiczne studium efektów zmian społeczno-politycznych i klimatycznych na populację memficką z Sakkary, Egipt” uzyskał finansowanie z Narodowego Centrum Nauki w programie OPUS 21, (nr. grantu UMO-2021/41/B/HS3/00471).

Galeria: