Banganarti

Banganarti

• Nazwa projektu:

  Polska Ekspedycja Archeologiczna do Banganarti i Selib
  Polish Archaeological Expedition to Banganarti and Selib

  Facebook:

  www.facebook.com/Banganarti

• Typ stanowiska:

  Osada z kościołem, ufortyfikowana

  Lokalizacja:

  Sudan
  Starożytna Nubia
  Królestwo Makuria

  Datowanie:

  – Średniowiecze (VI/VII–XVI wiek n.e.)

Najciekawsze odkrycia:

– Rafaelion, kościół – sanktuarium pielgrzymkowe dedykowane Archaniołowi Rafałowi
– Elementy fortyfikacji z murem obwodowym, zbudowanym w całości z cegły suszonej
– Malowidła ścienne wewnątrz Rafaelionu, wśród których obok świętych i Archaniołów znajdują się przedstawienia nubijskich władców i dostojników
– Inskrypcje pielgrzymie, łącznie około 1000, pozostawione na ścianach Rafaelionu
– Kamienne stele nagrobne z epitafiami w języku greckim
– Zestaw kompletnie zachowanych ceramicznych naczyń liturgicznych

Historia badań:

Badane przez misję CAŚ UW w latach:

1998–2020
(badania kontynuowano bez udziału CAŚ UW)

Typ badań:

Wykopaliska archeologiczne oraz działania konserwatorsko-rekonstrukcyjne

Kierownicy badań:

Bogdan Żurawski, Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN

Instytucje współpracujące:

– Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego
– Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN
– Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego (od 2016)
– National Corporation for Antiquities and Museums

Informacje dodatkowe:

Na lata 2014–2019 projekt otrzymał dofinansowanie przyznane przez The Qatar-Sudan Archaeological Project. Realizowany jest też projekt „Archanioły i szarańcza. Życie codzienne w Banganarti, centrum pielgrzymkowym nad środkowym Nilem, między VI a XVI wiekiem”: grant NCN w ramach programie OPUS, nr 2016/21/B/HS3/03724, przyznany na okres 2017–2020.

Stanowisko po raz pierwszy odnotowane zostało archeologicznie w 1984 r., w trakcie prospekcji doliny Nilu prowadzonej na odcinku między el-Khandak a Fakrinkotti przez ekspedycję z Royal Ontario Museum. Stanowisko oznaczone zostało numerem ROM 53. W 1998 roku ponownie znalazło się w obszarze prospekcji, tym razem prowadzonej przez polską misję archeologiczną pod kierownictwem Bogdana Żurawskiego w ramach Southern Dongola Reach Survey (nr stanowiska SDRS Bng1). Wówczas również stanowisko zostało zadokumentowane na zdjęciach lotniczych. Działania te zapoczątkowały obecność polskiej misji archeologicznej w Banganarti, gdzie w 2001 r. rozpoczęły się regularne badania wykopaliskowe.

Dodatkowe prace badawcze Polskiej Ekspedycji Archeologicznej do Banganarti i Selib

Polska Ekspedycja Archeologiczna do Banganarti i Selib, poza regularnymi badaniami wykopaliskowymi uczestniczyła w kilku kampaniach ratowniczych związanych z budową tam na Nilu, których efektem jest zalewanie rozległych obszarów doliny Nilu. Między 2005 a 2010 rokiem badania ratownicze prowadzone były w rejonie IV katarakty w ramach projektu Meroe Dam Archaeological Salvage Project. W 2013 r. prospekcje terenowe prowadzone były w regionie III i V katarakty, gdzie dokumentacji poddane zostały przede wszystkim budowle obronne (twierdze Shofein i Marakul). Prace dokumentacyjne twierdz w okolicach III katarakty kontynuowane były w 2016 r. (Fagirinfenti i Kisenfarki), a w kolejnych latach objęły także badania etnoarcheologiczne (okolice wsi Jawgul).

Opis stanowiska i badań:

Banganarti (toponim o pochodzeniu staronubijskim, dosłownie „wyspa szarańczy”), położone jest na prawym brzegu Nilu, ok 10 km w dół rzeki od Starej Dongoli, dawnej stolicy chrześcijańskiego królestwa Makurii /1/. Stanowisko archeologiczne, którego centralną część stanowił wyniosły kom, przez miejscową ludność określany również jako kom es-Sinad lub Dżebel en-Nasara, położone jest w pasie oddzielającym pola uprawne od zabudowań współczesnej wsi /2, 3/. Badania odsłoniły tu pozostałości kościoła i otaczającej go, gęsto zabudowanej i ufortyfikowanej osady.

W pierwszych sezonach prace skoncentrowane były na centralnej, najwyższej części komu, kryjącej pozostałości budowia sakralnej, o nietypowym dla kościołów nubijskich planie. W kwadratowej bryle o boku 25 m zamkniętych było 18 kaplic/pomieszczeń rozmieszczonych symetrycznie wokół czterech centralnych filarów, które najpewniej stanowiły oparcie dla kopuły. W zachodnich narożnikach budowli znajdowały się klatki schodowe, natomiast siedem kaplic po stronie wschodniej zamykały apsydy, za którymi znajdowały się jeszcze dwa wąskie pomieszczenia. Wzdłuż północnej, południowej i zachodniej ściany biegły portyki. Kościół ten wzniesiony został na miejscu starszej budowli, której ściany, zniwelowane na wysokości ok. 2 m powyżej posadzki, wykorzystano jako fundament dla późniejszej inwestycji.

Obie budowle, określone jako Górny i Dolny Kościół, kilkakrotnie poddawane były przebudowom zmieniającym układ i wygląd ich wnętrz. Najstarszy kościół w Banganarti wzniesiony został prawdopodobnie około przełomu VI i VII wieku i był co najmniej trzykrotnie poddawany zmianom architektonicznym, zaczynając od typowej dla Nubii trójdzielnej budowli, a kończąc na planie zbliżonym do krzyża. Ten ostatni układ typowy jest dla założeń kommemoratywnych; w przypadku Dolnego Kościoła taką funkcję wiąże się z pochówkami odkrytymi po dwóch stronach pomieszczenia na wschodnim krańcu budowli.

Budowa Górnego Kościoła datowane jest na drugą połowę XI wieku. Prawdopodobnie do XV wieku budowla funkcjonowała jako miejsce kultu chrześcijańskiego. Patronem tego kościoła (i zapewne także kościoła starszego) był Archanioł Rafał, stąd określenie: Rafaelion /4, 5, 6/. Przez kilka stuleci wokół kościoła rozwijał się ruch pielgrzymkowy, którego świadectwem są inskrypcje pozostawione na ścianach Rafaelionu przez licznych odwiedzających. Na tynkach zachowało się około 1000 napisów /12, 13/, głównie w języku greckim i staronubijskim lub ich mieszance.

Do najważniejszych odkryć w Banganarti należą malowidła, które zdobiły wnętrze Rafaelionu /7, 8, 9, 10, 11/. Dla apsyd wschodniego rzędu charakterystyczna jest dekoracja w postaci dużych scen figuralnych, na których przedstawiany jest archanioł w otoczeniu apostołów, biorący w opiekę nubijskiego króla. W innych pomieszczeniach malowidła ukazują również sceny biblijne lub apokryficzne, a także świętych, w tym Kosmę i Damiana, oraz postaci świeckie, nubijskich władców i wysokich dostojników.

Poza wykopaliskami w centralnej części komu prowadzone były też badania muru obwodowego /17/, który wyznaczał zasięg osady w obszarze zbliżonym do prostokąta o bokach około 120 m na 90 m. Mur i znajdujące się w jego obrębie okrągłe lub półokrągłe wieże na niektórych odcinkach zachowane były do wysokości 3,5 m i w całości zbudowane były z cegły suszonej.

W ostatnich latach badania wykopaliskowe przeniosły się na obszar zabudowań między kościołem a murem obwodowym. Znajdują się tam zarówno typowe domy mieszkalne, jak i budowle o charakterze publicznym, a także przestrzenie, których przeznaczenie związane było z obecnością pielgrzymów. Badania dostarczyły także licznych zabytków ruchomych. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowi oczywiście ceramika o rozpiętości chronologicznej od końca VI wieku do niemal XVI wieku. Kamienne narzędzia, drobne przedmioty szklane i metalowe dopełniają obrazu życia codziennego w średniowiecznym Banganarti /18/.

Galeria: