Szejch Abd el-Gurna

Shejch Abd el-Gurna
Sheikh Abd el-Qurna
Szeikh Abd el-Gurna
Szeich Abd el Gurna
Szajch Abd al Qurna
el-Gurna

• Nazwa projektu:

  Polish Archaeological Mission at Sheikh Abd el-Qurna (Hermitage in Tombs MMA 1151 and 1152)

• Typ stanowiska:

  Grobowiec faraoński, erem koptyjski

  Lokalizacja:

  Egipt
  Starożytna Tebaida

  Datowanie:

  – Średnie Państwo po okres rzymski (grobowiec używany zgodnie z przeznaczeniem z różną intensywnością w różnych okresach, 2 poł. V wieku – pocz. VIII wieku)

Najciekawsze odkrycia:

– manuskrypty koptyjskie (kodeks tekstów normatywnych Pseudo-Bazylego; żywot św. Pisenthiosa, fragment Księgi Izajasza, apokryf Acta Petri)
– zespół ceramiki, około ośmiu tysięcy naczyń
– zespół ostraków koptyjskich i greckich (ponad 325 sztuk)
– patelnia żelazna z uchwytem dekorowanym rytymi wyobrażeniami zwierząt i roślin

Historia badań:

Badane przez misję CAŚ UW w latach:

2003–2016

Typ badań:

badania wykopaliskowe, geofizyczne i konserwacja

Kierownicy badań:

Andrzej Ćwiek (2016)
Tomasz Górecki, Andrzej Ćwiek (2015)
Tomasz Górecki (2003–2014)
Aleksandra Pawlikowska-Gwiazda

Instytucje współpracujące:

– Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego
– Muzeum Narodowe w Warszawie
– Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Informacje dodatkowe:

Po odkryciu w 2005 roku manuskryptów ich konserwacja okazała się na tyle wymagająca, że prowadzono ją w ramach osobnego podprojektu. W latach 2009–2014 w ramach projektu realizowano grant NCN Gr-2901 N N109 318337: „Studium funkcjonowania eremu w grobowcu 1152 w Gurna (Luksor) w świetle danych archeologicznych i tekstowych”. W 2015 i 2016 roku dr Andrzej Ćwiek prowadził w ramach Misji projekt badania struktur faraońskich w grobowcach MMA 1151 i MMA 1152.

Opis stanowiska i badań:

Grobowce MMA 1151 oraz 1152 powstały w górnej partii stoków bezimiennego wzniesienia, znajdującego się za Szejch Abd el-Gurna, po południowej stronie tzw. Trzeciej Doliny (zwanej też Doliną Ostatniego Mentuhotepa), w której odkryto nieukończony królewski zespół świątynno–grobowy. Sposób rozplanowania tego założenia nawiązuje do zespołu funeralnego Nebhepetre Mentuhotepa II w Deir el-Bahari, co pozwala sugerować, że budowla w Trzeciej Dolinie należała do jednego z jego następców. W stokach otaczających dolinę powstały grobowce należące do najwyższych urzędników. Prace nad pozostałymi zespołami prywatnymi, podobnie jak nad założeniem królewskim, nigdy nie zostały sfinalizowane.

Grobowce wysokich urzędników otaczające Dolinę Południową składały się z części naziemnej, którą tworzył obszerny dziedziniec, oraz korytarzy i pomieszczeń wykutych w skale. Wejście do wnętrza znajdowało się w centralnej części skalnej fasady. Otwierał się za nim długi korytarz, na końcu którego wykuwano pomieszczenie na planie kwadratu, pełniące funkcję kaplicy kultu grobowego. W posadzce kaplicy znajdowało się wejście do głębokiego szybu, niekiedy mierzącego ponad 20 m, jak w przypadku grobowca MMA 1151. W większości z odkrytych na tym terenie założeń grobowych na dnie szybu rozpoczynał się kolejny korytarz, który prowadził do komory grobowej. W grobowcu MMA 1152 prace zatrzymano już na etapie wykuwania korytarza, a komora sarkofagowa nigdy nie powstała.

Oba grobowce w różnych okresach i z różną częstotliwością były wykorzystywane do chowania zmarłych, a w końcu V wieku zaczęły służyć mnichom jako pustelnie. Dla archeologów wydawały się interesujące m.in. dlatego, że Teby Zachodnie były w okresie od V do VIII wieku jednym z najważniejszych w Egipcie ośrodków monastycznych. Widoczne przed grobowcem częściowo zasypane relikty architektury, duża ilość leżącej na powierzchni ceramiki i ślady barwnych malowideł we wnętrzu dawały pewność, że erem wart jest eksploracji. Pierwsza kampania odbyła się w 2003 roku, a stanowisko okazało się na tyle atrakcyjne, że prace kontynuowano do 2014 roku. Osadnictwo monastyczne w eremie 1152 trwało do pierwszej połowy VIII wieku n.e. O ile wczesną datę założenia eremu potwierdzają wyłącznie źródła archeologiczne (ceramika), to dla schyłkowej fazy najważniejszym źródłem są ostraka.

Sąsiedni grobowiec MMA 1151 albo był odrębnym eremem, albo służył mnichom z MMA 1152 jako kaplica. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że nie znaleziono w nim śladów aktywności gospodarczej, a tylko minimalną ilość ceramiki i jeden fragment ostrakonu.

W 2015 i 2016 roku prowadzono w ramach misji projekt mający na celu zbadanie struktur faraońskich w grobowcach MMA 1151 i MMA 1152, kierowany przez dr. Andrzeja Ćwieka. Spośród zabytków pozyskanych podczas eksploracji podziemnych partii grobowca MMA 1152, szczególnie cennym odkryciem były płótna z napisami wykonanymi tuszem, w tym znalezione w 2015 r. velum (zasłona świętego wizerunku) z imieniem Ptolemeusza XII, pochodzące ze świątyni w Deir el-Medina, oraz fragment z tekstem demotycznym, odkryty w 2016 r. Znalezisko islamskiej lampki z glazurowanej ceramiki może datować moment rabunku grobowca w czasach nowożytnych. Prace na terenie właściwego stanowiska były uzupełnione przez survey przyległego obszaru, w tym grobowców na zachodnim i południowym stoku Szejch Abd el-Gurna.

Specyfika adaptowania przestrzeni faraońskiej na koptyjską jest w większości przypadków podobna: wykorzystywano wewnętrzne struktury grobowca, ale – ze względu na wąskie, niedogodne do adaptacji wnętrze, część instalacji sytuowano przed grobowcem 1152. Zbudowano tarasy prowadzące na dziedziniec, wieżę (budowla magazynowo-obronna), warsztaty tkackie, prowizoryczną kuchnię. Zewnętrzna część eremu miała charakter gospodarczy: prowadzona była tu działalność rzemieślnicza, magazynowano surowiec do produkcji rzemieślniczej, przygotowywano posiłki. Część wewnętrzna miała w części frontowej charakter raczej sakralny (miejsce na modlitwę), ale także recepcyjny, zaś w głębi grobowca urządzone były miejsca do spania zabezpieczone wysokim murem i zapewne solidnie zamykanymi drzwiami. Przy wejściu mnich mógł spotkać się z odwiedzająca go osobą: mnichem lub pielgrzymem. Tu mógł spotkać się z ludźmi, którzy prosili go o błogosławieństwo, o radę czy modlili się z nim.

Najwięcej ważnych zabytków znaleziono jednak na śmietniku przed eremem, gdzie systematyczne prace archeologiczne rozpoczęto w 2004 r. Każdy niepozorny, znaleziony tam element był pieczołowicie dokumentowany. Zbierano oczywiście znajdowaną w wielkich ilościach ceramikę, ale również nitki, sznurki, strzępy tkanin, wyroby roślinne, surowce do ich wytwarzania, skrawki skóry i szczątki organiczne, a także zwierzęce ekskrementy. Każda z wymienionych tu kategorii jest przedmiotem szczegółowych badań.

Galeria: